Πήλινη κυλινδρική βάση λύχνου με παράσταση ψαράδων

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων
Αρ. ευρ. Π 5782

Προέλευση: προϊστορικός οικισμός Φυλακωπής Μήλου
Διαστάσεις: σωζόμενο ύψος: 0,27 μ., διάμετρος βάσης: 0,08 – 0,10 μ.
Χρονολόγηση: 17^ος – 16^ος αι. π.Χ. (Μεσοκυκλαδική ΙΙΙ – Υστεροκυκλαδική Ι περίοδος)
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 6, Προθήκη 23

Το διάσημο αγγείο των ψαράδων βρέθηκε στον προϊστορικό οικισμό της Φυλακωπής Μήλου κατά τις ανασκαφές της Βρετανικής Σχολής Αθηνών από το 1896 ως το 1899. Πρόκειται για την πήλινη κυλινδρική βάση ενός λύχνου, που δεν σώθηκε.

Το αγγείο διακοσμείται με μια μεγάλη ζωφόρο. Παριστάνει τέσσερις νέους άνδρες σε πομπή, που φορούν περίζωμα με σκούρη ζώνη και κρατούν από την ουρά μεγάλα ψάρια, που ταυτίζονται με δελφινόψαρα (Coryphanea hippurus). Οι άνδρες κινούνται συγχρονισμένα προς τα δεξιά. Έχουν μακριά μαλλιά που κυματίζουν στους γυμνούς αυχένες και στα στήθη. Περπατούν ξυπόλητοι με στόματα ελαφρώς ανοιχτά σαν να συνομιλούν ή να τραγουδούν. Τα μάτια τους είναι ορθάνοιχτα και ασύμμετρα μεγάλα. Τριάδες φύλλων κισσού κρέμονται ανάμεσα στα μελαχρινά κεφάλια, υποδηλώνοντας ίσως τη διέλευση των νεαρών ψαράδων κάτω από μια δροσερή πέργκολα. Η κοκκιδωτή ζώνη κάτω από τα πόδια τους, ίσως να υποδηλώνει την άμμο μιας παραλίας, όπου έχουν αφήσει μόλις τη βάρκα τους.

Η αλιεία στο Αιγαίο ξεκίνησε κατά την 8^η χιλιετία π.Χ., όπως βεβαιώνουν οι μεγάλες ποσότητες από οστά ψαριών που βρέθηκαν σε δύο σπήλαια: στο Φράχθι της Αργολίδας και στον Κύκλωπα στη νήσο Γιούρα των Σποράδων και συνεχίστηκε σε όλη την αρχαιότητα. Στον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας ειδικές μελέτες έδειξαν ότι τα ψάρια, τα μαλάκια, τα κεφαλόποδα και οι αχινοί περιλαμβάνονταν στο διαιτολόγιο των κατοίκων, που γνώριζαν εξίσου καλά πώς να τα αλιεύσουν και πώς να τα συντηρήσουν ως τη στιγμή της κατανάλωσής τους. Μολύβδινα βάρη από δίχτυα και αναρίθμητα αγκίστρια από θέσεις του προϊστορικού Αιγαίου αποδεικνύουν ότι το ψάρεμα ήταν μια πανάρχαια υπόθεση αναμέτρησης των ανθρώπων με τα δώρα και τους κινδύνους της θάλασσας.

Το θαλάσσιο τοπίο ήταν ιδιαίτερα αγαπητό και απαντάται συχνά στο εικονιστικό ρεπερτόριο του προϊστορικού Αιγαίου, με απεικονίσεις ψαριών, χταποδιών και ποικίλες συνθέσεις του θαλάσσιου βυθού. Το θέμα της απεικόνισης ανδρών με ψάρια – στο ίδιο ρεπερτόριο – έχει γλαφυρά ονομαστεί «η επιστροφή του ψαρά». Είναι σχετικά σπάνιο και εγείρει ποικίλες συζητήσεις για τη σημασία του. Εμφανίζεται την ίδια περίοδο και στις διάσημες τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου στη Θήρα, όπου έχει συνδεθεί με τελετές ενηλικίωσης και προσφορών ιχθύων στις θεότητες από εφήβους και νέους άνδρες. Η παράσταση ωστόσο του αγγείου της Φυλακωπής με τους γυμνούς νέους που γυρίζουν από τη θάλασσα με την πολύτιμη ψαριά στα χέρια θα μπορούσε να συνιστά μια εικόνα χαράς και περηφάνιας χωρίς περίπλοκους συμβολισμούς. Μια εικόνα οικεία σε όσους έχουν απολαύσει τη χαρά και αναμετρηθεί με τους κινδύνους της θάλασσας εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια.

Δρ Κωνσταντίνος Πασχαλίδης

Βιβλιογραφία

Γεροντάκου Ε., «Ο ψαράς και η ψαριά του στο προϊστορικό Αιγαίο», Τετράδια Εργασίας 33 (2010), Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 11-27.

Κωστάντη Κ., «Το αγγείο ‘των ψαράδων’», στο Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου Μ. (επιμ.), Οδύσσειες Odysseys, Αθήνα 2016, 347 αρ. κατ. 125.

Μακρυπόδη Σ., «Με αφορμή έναν σφραγιδόλιθο με παράσταση ‘πόσιος ιχθύων’ από τη Συλλογή H. Schliemann», στο Καλογεράκου Π., Χασιακού Α., Κοσμόπουλος Μ., Λώλος Γ., Μαραμπέα Χ., Πέππα-Παπαϊωάννου Ε., Πλάτων Λ. (επιμ.), ΚΥΔΑΛΙΜΟΣ, Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Γεώργιο Στυλ. Κορρέ, τόμος δεύτερος, Αθήνα 2020, 111-128.

Nuttall C., Theodoropoulou K., “Chapter 3. The Early Cycladic IIIB, Middle and Late Cycladic pottery. Part VII. The Fishermen Vase”, στο Barber R. L. N. (ed.), Phylakopi, Melos, 1896-1899: The finds in the National Archaeological Museum, Athens, BSA Suppl. Vol. 53 (2024), 267-269 και πιν. ΙΙ.

Σαμπετάι Β. «Ψαράδες: οι παῖδες και η θάλασσα», στο Κεφαλίδου Ε., Τσιαφάκη Δ. (επιμ.), Κεραμέως παῖδες. Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του, Θεσσαλονίκη 2012, 49-60.

Powell J., Fishing in the prehistoric Aegean, Paul Åströms Förlag, Jonsered 1996.