Aττική μελανόμορφη τριποδική πυξίδα
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή αγγείων, αρ. ευρ. 407

Προέλευση: Ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Τανάγρα από τον Π. Σταματάκη  το 1881.
Διαστάσεις: Ύψος 13,4 εκ., διαμ. χείλους 19,9 εκ., πλάτος. ποδιών, 14-16 εκ.
Χρονολόγηση: 550- 540 π.Χ.
Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 53, Προθήκη 64

Στο ένα από τα τρία πόδια της  πυξίδας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου[1] εικονίζεται καθιστός σε κλισμό ο γενειοφόρος  Ποσειδών με την τρίαινα στο αριστερό  χέρι. Τον θεό περιβάλλουν δεξιά και αριστερά δύο γυμνοί έφηβοι, καθώς και δύο γενειοφόροι άνδρες με ιμάτια που εικονίζονται ακριβώς από πίσω. Ο έφηβος μπροστά από τον Ποσειδώνα κρατά πιθανώς άνθος στο δεξί  χέρι, ενώ ο  έφηβος, πίσω από τον θεό, δόρυ στο αριστερό.

Τα άλλα δύο πόδια του αγγείου κοσμούνται, το ένα με σκηνή οπλιτομαχίας[2] με  δύο συμπλεκόμενους οπλίτες, όπου ο ένας,  ήδη νικημένος γονατίζει και στρέφει το κεφάλι και το χέρι με το δόρυ προς τα πίσω, προσπαθώντας να αποφύγει το τελειωτικό κτύπημα, ενώ στο τρίτο πόδι κυριαρχεί η μορφή γυμνού νέου με κοντή κόμη, ο οποίος οδηγεί πεζός ίππο προς τα δεξιά, κρατώντας τους χαλινούς[3]. Εκατέρωθεν της μορφής αυτής εικονίζονται καθιστές γενειοφόρες μορφές τυλιγμένες στα μακριά τους ιμάτια. Πίσω από την κεφαλή του ιππέα πετά πτηνό προς την ίδια κατεύθυνση.

Τα τρία θέματα της πυξίδας, μολονότι είναι διαφορετικά μεταξύ τους, χωρίς ενιαία αφήγηση, θα μπορούσαν να συνδεθούν με την λατρεία του Ποσειδώνα στον Ίππιο Κολωνό. Η θεϊκή υπόσταση και το κύρος του θεού δηλώνονται στην παράσταση του αγγείου με τον τονισμό του μεγέθους του, σε σχέση με τις υπόλοιπες μορφές (ισοκεφαλία) και την απεικόνισή του στο κέντρο της σύνθεσης. Το θέμα θα πρέπει να αποσυσχετιστεί από κάποιο μυθολογικό επεισόδιο και να ενταχθεί στις παραστάσεις που προβάλλουν το κύρος της τιμωμένης θεότητας και να συνδεθεί με κάποιο ιερό ή γιορτή του θεού στην Αττική, χωρίς όμως να υπάρχουν τα στοιχεία εκείνα που θα μπορούσαν να τo προσδιορίσουν με ακρίβεια. Εκτός από το ναό του θεού στο Σούνιο και τη λατρεία του στο Ερέχθειο, είναι γνωστό από τις φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες ότι ο Ποσειδών ήταν ο προστάτης θεός του αθηναϊκού ιππικού και των ιππέων που ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη και λατρευόταν ως Ίππιος στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας από κοινού με την Αθηνά Ιππία. Στον Ίππιο Κολωνό, περιοχή ιερή του Ποσειδώνα, διαδραματίστηκαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα της πόλης και συνυπήρξαν διαφορετικοί μύθοι και λατρείες[4]. Με τη λατρεία του θεού στην περιοχή συνδέεται και ένα μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ζωής της Αθήνας, στοιχείο που θα μπορούσε να ταιριάζει με τα άλλα δύο θέματα της πυξίδας. Η σκηνή με την οπλιτομαχία μπορεί να συνδεθεί με την παράδοση που θέλει τον Ποσειδώνα να ζευγαρώνει με άγριο θηλυκό πλάσμα την Γοργώ-Μέδουσα από την οποία όταν αποκεφαλίστηκε από τον Περσέα αναπήδησε ίππος και οπλισμένος πολεμιστής (Πήγασος και Χρυσάωρ). Η σκηνή με τον νέο με τον ίππο  σχετίζεται με τις αρματοδρομίες προς τιμήν του Ποσειδώνα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και με τις μαρτυρίες που τον χαρακτηρίζουν ως  «εὐρετή ίππικής»  δαμαστή ίππων, αλλά και εγγυητή της πολιτικής τάξης. Επίσης, στα ιερά άλση του Ποσειδώνα γινόταν ο έλεγχος της ικανότητας των αλόγων για τα δοκιμαζόμενα άρματα πριν τον αγώνα, ένα τελετουργικό δρώμενο για την εύνοια και εξευγενισμό του θεού.

Τέλος, σύμφωνα με τον Σοφόκλεια τραγωδία (Οιδίπους επί Κολωνώ,στ. 1590-1594) στον Ίππιο Κολωνό υπήρχε χάσμα γης που οδηγούσε στον Κάτω Κόσμο και ο Ποσειδών με τη χθόνια υπόστασή του εξασφάλιζε την είσοδο στον Άδη.

[1] Oι πυξίδες είναι μικρά κουτιά με κάλυμμα για τη φύλαξη αλοιφών και φαρμακευτικών ουσιών, αλλά και γυναικείο σκεύος για τη φύλαξη κοσμημάτων και ψιμμυθίων.  Ο τύπος της τριποδικής πυξίδας πρωτοεμφανίζεται στην Κόρινθο και υιοθετείται στην Αττική στο πρώτο τέταρτο του 6^ου αι. π.Χ., ενώ υποχωρεί στον 5^ο αι. π.Χ.

[2] Το εικονογραφικό πρότυπο αυτών των παραστάσεων φαίνεται πως είναι οι επικές μάχες μεταξύ Αχιλλέα και Μέμνωνα πάνω από το πτώμα του Αντιλόχου, ή του Αχιλλέα με τον Έκτορα πάνω από τη σορό του Πατρόκλου.

[3] Το θέμα των ιππέων, έφιπποι ή όρθιοι δίπλα στο άλογο είναι συχνό στη μελανόμορφη αγγειογραφία του 6^ου αι. π.Χ. και οι μορφές ερμηνεύονται ως αριστοκράτες σε διάφορες δραστηριότητες που έχουν σχέση με το κυνήγι και τα ιππικά αγωνίσματα.

[4] Στον Κολωνό εκτυλίσσεται η τραγωδία του Σοφοκλή, Οιδίπους επί Κολωνώ, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες (Παυσανίας, Ι,30.4) για ηρώο του Θησέα και για λατρεία του Προμηθέα, της Δήμητρας, του Διονύσου και του Κολωνού. Επίσης, το 411 π.Χ. στο ιερό του θεού συγκλήθηκε η εκκλησία του δήμου από τους ολιγαρχικούς για την κατάλυση της δημοκρατίας, ενώ το 407 π.Χ. οι Αθηναίοι κατάφεραν με το ιππικό να απωθήσουν τον Σπαρτιάτη Άγη από την περιοχή.

Δρ Ευάγγελος Βιβλιοδέτης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Για τη χρήση των πυξίδων και τους τύπους:

Ε. Vivliodetis, CVA Athens National Archaeological Museum 8. Attic Black and Red Figure Pyxides, Athens 2019. S. Schmidt, Between Toy Box and Wedding Gift: Functions and Images of Athenian Pyxides, Mètis n.s.7 (2009) 111-130

Για τη λατρεία του θεού στην Αττική: 

Α. Shapiro, Art and Cult under the Tyrants in Athens (1989) 101-108; LIMC VII (1994) s.v. Poseidon, 447, 448 [E. Simon] P. Siewert, Poseidon Hippios am Kolonos und die athenischen Hippeis, in G.W. Bowersock et. al. (eds.) Arktouros. Hellenic Studies presented to B.M.W. Knox on the occasion of his 65 th birthday (1979) 280-289.

Για τη λατρεία άλλων θεοτήτων στο Ίππιο Κολωνό και για ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή:

Α. Αβραμίδου, Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε έναν ερυθρόμορφο κρατήρα από την Όλυνθο: θεατρικές παραστάσεις, στο Ε. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.) Κεραμέως παίδες. Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του, Θεσσαλονίκη 2012, 135-142.

Για τη σχέση του θεού με τα άλογα και τις τελετουργίες στα άλση του Ποσειδώνα σχετικά με τα δοκιμαζόμενα άρματα:

W. Burkert, Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche (ελ.μτφρ.Ν. Μπεζαντάκος-Α. Αβαγιανού,1993) 296-297. Ε. Μανακίδου, Παραστάσεις με άρματα (8^ος-5^ος αι. π.Χ.) Παρατηρήσεις στην εικονογραφία τους, Θεσσαλονίκη 1994, 46-47.