Η μόνιμη έκθεση της Συλλογής Έργων Μεταλλοτεχνίας: Αποτμήματα έργων και αντικείμενα μικροτεχνίας –κυρίως χάλκινα αλλά σιδερένια και μολύβδινα- εκτίθενται στις αίθουσες 36, 37, 37α, 38, 39 στη βορειοανατολική γωνία του Μουσείου, συνολικού εμβαδού 547,50 τ.μ. Ο επισκέπτης αρχικώς, αφού εξοικειωθεί με τον τρόπο κατασκευής των δημιουργιών της χαλκοπλαστικής (αίθουσα 36), παρακολουθεί την εξέλιξη και την ποικιλία της μεταλλοτεχνίας μέσω συνόλων ευρημάτων κυρίως από ιερά της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νήσων (αίθουσες 36-37), το ναυάγιο των Αντικυθήρων και την περιοχή των Αμπελοκήπων στην Αθήνα (αίθουσα 38). Σκεύη, εργαλεία και όργανα διαφωτίζουν όψεις της καθημερινής ζωής (αίθουσα 38). Αιχμές βελών, δοράτων και ακοντίων από το χώρο της μάχης των Θερμοπυλών αλλά και εξαρτήματα ιπποσκευών και άρματος ολοκληρώνουν την έκθεση (αίθουσα 39).

1. H πρώτη αίθουσα (αρ. 36): Η αίθουσα ονομάζεται τιμητικά ”Αίθουσα Κ. Καραπάνου” λόγω του πλήθους των αναθημάτων από το μεγάλο ιερό και μαντείο του Διός Ναΐου στη Δωδώνη, τα οποία δώρισε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ο φιλάρχαιος Ηπειρώτης ευπατρίδης. Αναπαράσταση χύτευσης χάλκινου αγαλματίου, λίθινες μήτρες, ειδώλια ατελούς κατασκευής διαφωτίζουν για τον τρόπο παραγωγής των προϊόντων της χαλκοπλαστικής. Η εξέλιξη από τις λιτές αφαιρετικές σε φυσιοκρατικότερες μορφές καθώς και οι διαφορετικές τεχνοτροπίες και εργαστήρια ανιχνεύονται σε αυτοτελή έργα (Χ7647, ΚΑΡ 540), διακοσμητικά επιθήματα σκευών (π.χ. τριποδικών λεβήτων Χ 7842) και κοσμήματα από τάφους (Χ 20226) και ιερά (Χ 12831), χρονολογούμενα από τον 11ο έως και τον 4ο αι. π.Χ.

Πολύ χαρακτηριστικά είναι τα περίαπτα με ειδώλια πτηνών σε διάφορες βάσεις (8ου-7ου αι. π.Χ.) από το ιερό του Διός Θαυλίου και της Αρτέμιδος Ενοδίας στις Φερές της Θεσσαλίας. Οι χρηστήριες επιγραφές και ψηφίσματα, τα αγάλματα, ειδώλια θεοτήτων, ανθρώπων και ζώων καθώς και τα αγγεία, σκεύη, εργαλεία, όπλα και κοσμήματα από τη Δωδώνη προέρχονται από διάφορα εργαστήρια και χρονολογούνται από τους προϊστορικούς μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους (ΚΑΡ 27+16547, ΚΑΡ 24, ΚΑΡ 22, Χ 16546, ΚΑΡ 16727, ΚΑΡ 166). Κάποια από τα πολυάριθμα ειδώλια ζώων –κυρίως ταύρων (10ου-4ου αι. π.Χ)- από το ιερό των Καβείρων στην περιοχή της Θήβας είναι χαρακτηριστικά της τοπικής λατρείας για ευγονία (Χ 10555). Τα χάλκινα αγαλμάτια γυναικείων και ανδρικών μορφών από το ιερό του Απόλλωνος στο Πτώο (Χ 7381) χρονολογούνται στην ίδια περίοδο (6ου-5ου αι. π.Χ.) με τους μαρμάρινους κούρους, κάποιοι από τους οποίους εκτίθενται στις αίθουσες της Συλλογής Γλυπτών. Οι τοξωτές πόρπες με εγχάρακτες παραστάσεις των αττικοβοιωτικών εργαστηρίων αφιερώνονταν και σε πολύ απομακρυσμένα ιερά, όπως αποκαλύπτει αυτή από το Ιδαίο Άντρο της Κρήτης (Χ11765). Τα ειδώλια των πολεμιστών από το θρησκευτικό κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας στο Θέρμο, όπου λατρευόταν ο Απόλλων, μαρτυρούν για την ιδιότητα της εκεί θεότητας. Τα ειδώλια ζώων και πτηνών από το ιερό της Λαφρίας Αρτέμιδος στην Καλυδώνα προσιδιάζουν σε θεά προστάτιδα των καρπών της γης και των ζώων. Τα λοιπά αφιερώματα (αγγεία, σκεύη και όπλα) απαντούν και σε πολλά άλλα ιερά.

2. H δεύτερη και τρίτη αίθουσα (αρ. 37-37α): Τα μικρά και μεγάλα ιερά της Πελοποννήσου έσφυζαν από αφιερώματα, κυρίως κατά τον 6ο και 5ο αι. π.Χ., οπότε οι παλαιοί ναοί ανακατασκευάσθηκαν ή κτίσθηκαν νέοι, ενώ οι πόλεις αναμορφώθηκαν και κοσμήθηκαν με μεγαλοπρεπή κτήρια. Κοσμήματα, ελάσματα ανθρωπόμορφα και άλλα με ψηφίσματα βρέθηκαν στο ιερό της Αρτέμιδος Ημέρας ή Λουσιάτιδος στους Λουσούς της Αρκαδίας. Περόνες και τμήματα από αγάλματα (Χ 161 73) προέρχονται από το ιερό της Ήρας Ακραίας και Λιμενίας στην Περαχώρα Κορινθίας. Τα μεταλλικά αναθήματα από το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο σχετίζονται με τη θεραπευτική ιδιότητα του θεού. Οι λακωνικές δημιουργίες αφθονούν τόσο στα ιερά της περιοχής, αφιερωμένα πρωτίστως στον Απόλλωνα (Χ 14789) αλλά και στην Αθηνά και την Αρτέμιδα, όσο και σε άλλους τόπους λατρείας. Κοντά στα αρκαδικά ιερά, αφιερωμένα στο Δία, τον Πάνα, τον Ερμή, τον Απόλλωνα, την Αρτέμιδα, τη Δήμητρα και άλλες θεότητες, λειτουργούσαν πιθανότατα τοπικά εργαστήρια για την εξυπηρέτηση των προσκυνητών. Ειδώλια των αναθετών (Χ 13056), συνήθως ανθρώπων του μόχθου, αφιερώθηκαν στο ιερό του Νομίου Διός στη Μπέρεκλα Μεσσηνίας. Τα ανθρωπόμορφα ελάσματα και τα μικρογραφικά ομοιώματα όπλων από την περιοχή του Επικουρίου Απόλλωνος στις Βάσσες Φιγαλείας και τα ομοιώματα κατόπτρων και αγγείων από το ιερό της Δήμητρος και της Κόρης στον Άγιο Σώστη της Τεγέας (Χ 14922) είναι χαρακτηριστικά των περιορισμένων οικονομικών δυνατοτήτων των πιστών. Ειδώλια Διός από το ιερό του στο Λύκαιον όρος μαρτυρούν για την εκεί λατρεία, ενώ άλλα ειδώλια, όπως του Ερμή ως βοσκού (Χ 13219), αποκαλύπτουν την ιδιότητα των λατρευτών. Εντυπωσιακά για το πλήθος και την ποιότητά τους, ειδώλια ανθρώπων (Χ 6178α), θεών (Χ 6440), ζώων, μυθικών ή φανταστικών όντων (Χ 6159), σκεύη (Χ 7941), όπλα αλλά και ενεπίγραφη πλάκα με ψήφισμα (Χ 6442) έχουν βρεθεί στο ιερό του Διός στην Ολυμπία.

Εξίσου σημαντικά και άφθονα είναι και τα μεταλλικά αντικείμενα από την Ακρόπολη των Αθηνών (σκευή του ιερού αλλά και αναθήματα). Ειδώλια σε μεγάλη ποικιλία μορφών (Χ 6447) και κάθε είδους σκεύη (Χ 7038) κατέκλυζαν το δημοφιλές ιερό της θαλασσοκράτειρας δύναμης. Τέλος, τα ευρήματα από τα νησιά, γέφυρες μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μαρτυρούν για τις σχέσεις μεταξύ των λαών.

3. Η τέταρτη αίθουσα (αρ. 38): Κατά την ελληνιστική περίοδο χάλκινα έργα -μικρών και μεγάλων διαστάσεων, αυτόνομα ή σε συνθέσεις- ανατέθηκαν σε ιερά αλλά διακόσμησαν και ιδιωτικούς χώρους. Σχετίζονται με τις λατρευόμενες θεότητες αλλά και μορφές καθημερινές ή πρόσωπα της δημόσιας ζωής (ΚΑΡ 16727). Χαρακτηρίζονται από φυσιοκρατία, εσωτερική ένταση και πάθος. Στο πνεύμα αυτό εντάσσεται το αγαλμάτιο του Διονύσου από την Ευρυτανία (Χ 15209) αλλά και εκείνα του ναυαγίου των Αντικυθήρων. Από την τελευταία ομάδα ο μηχανισμός (Χ 15087) μαρτυρεί για τον υψηλό βαθμό ανάπτυξης της τεχνολογίας της εποχής και συνιστά το σπουδαιότερο επιστημονικό όργανο της αρχαιότητας.

Κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους οι παραγγελίες για έργα, τα οποία αντιγράφουν σε μικρογραφία ή μεταπλάθουν δημιουργίες της κλασικής αρχαιότητας, συντέλεσαν στην ανάπτυξη σπουδαίων εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας. Το σύνολο των ποικίλων αγαλματίων από την περιοχή των Αμπελοκήπων στην Αθήνα πρέπει να προέρχεται από κάποια από τα ακμάζοντα αττικά εργαστήρια. Θεότητες (Χ 16772), αθλητές (Χ 16781) και καθημερινές μορφές αποτελούν τα προσφιλή θέματα. Πολύτιμες πτυχές της καθημερινής ζωής διαφωτίζουν τα αγγεία (όπως οι υδρίες Χ 18775, Χ 15246), ο οικιακός εξοπλισμός, τα ιατρικά εργαλεία, τα κάτοπτρα, τα μουσικά όργανα.

4. Η πέμπτη αίθουσα (αρ. 39): Εξαρτήματα ιπποσκευής έχουν βρεθεί σε ταφές ίππων, ως κτερίσματα, αλλά και σε χώρους λατρείας. Χάλκινα τμήματα σε σύγχρονο σκελετό αναπαριστούν ρωμαϊκό άρμα από τη Νικομήδεια της Βιθυνίας (3ος-4ος αι. μ.Χ.), όπου βρισκόταν το ανάκτορο του Διοκλητιανού. Οι χάλκινες και σιδερένιες αιχμές βελών, δοράτων και ακοντίων από τις Θερμοπύλες, όπου 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς πρόβαλαν γενναία αντίσταση στα πολυάριθμα περσικά στρατεύματα (480 π.Χ.) ολοκληρώνουν τη μόνιμη έκθεση της Συλλογής Χαλκών.