Ελεφάντινο ειδώλιο που αποδίδει σύμπλεγμα τριών γυναικείων μορφών

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π7711

Προέλευση: Μυκήνες, Βόρεια κλιτύς της ακρόπολης, κοντά στο μέγαρο
Διαστάσεις: Ύψος 7,8 εκ., μήκος 7 εκ., πλάτος/πάχος 5,5 εκ.
Χρονολόγηση: 15ος -14ος αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, Aίθουσα 4, Προθήκη Μ 18.

Ελεφάντινο ειδώλιο που παριστάνει σύμπλεγμα τριών γυναικείων μορφών. Πρόκειται για την λεγόμενη «ελεφάντινη τριάδα», ένα μοναδικό αριστούργημα της μυκηναϊκής τέχνης. Παρά το γεγονός ότι έχουν χαθεί τα στοιχεία από άλλες ύλες που θα είχαν τεθεί ένθετα στην επιφάνεια του ειδωλίου, το έργο χαρακτηρίζεται από εξαιρετική πλαστικότητα και εντυπωσιακή κίνηση.

Οι δύο ενήλικες γυναίκες αποδίδονται σε στάση ημικαθίσματος με λυγισμένα τα πόδια τους και εικονίζονται αγκαλιασμένες: η μία έχει το ένα χέρι της περασμένο επάνω στον ώμο της άλλης. Φορούν και οι δύο το γνωστό κρητομυκηναϊκό ένδυμα με το εφαρμοστό κοντομάνικο γιλέκο και την χαρακτηριστική πτυχωτή πλούσια φούστα. Μια στενόμακρη εσθήτα ενώνει και τις δύο γυναίκες στην πλάτη, ξεκινώντας από τον ώμο της μιας και καταλήγοντας στη μέση της άλλης.

Μπροστά στις δύο γονατιστές γυναίκες προσπαθεί να σταθεί όρθιο ένα μικρό κορίτσι: τυλίγει το χέρι του στο χέρι της μιας γυναίκας που το βοηθάει να μην πέσει, υποδεικνύοντας την τρυφερή ηλικία του νηπίου. Ο αρχαιολόγος Alan Wace που έφερε στο φως το 1939 το ελεφάντινο σύμπλεγμα στη βόρεια κλιτύ της ακρόπολης των Μυκηνών πίστεψε ότι αποδίδει μια ιερή τριάδα θεοτήτων. Αν και οι ταυτότητες των τριών μορφών δεν μπορούν να προσδιοριστούν περαιτέρω, είναι προφανές ότι εδώ απεικονίζεται μια οικογενειακή στιγμή με σχέσεις στοργής ανάμεσα στα τρία πρόσωπα, που ίσως μάλιστα αντιπροσωπεύουν τρεις γενιές της ίδιας οικογένειας, αφού η μία ενήλικη γυναίκα φαίνεται μεγαλύτερη από την άλλη.

Το κοριτσάκι της «ελεφάντινης τριάδας» φοράει έναν λιτό λεπτό χιτώνα που φτάνει ως τους αστραγάλους του παιδιού και είναι δεμένος στη μέση με ένα απλό κορδόνι. Πρόκειται για το κοινότερο μυκηναϊκό ένδυμα, που φοριέται με ή χωρίς ζώνη, το φορούν κατά κανόνα οι γυναικείες μορφές και τα νήπια στην ειδωλοπλαστική και φαίνεται να αντιστοιχεί στον ομηρικό εανό. Έχει επίσης ενδιαφέρον ότι το παιδί έχει γύρω στο λαιμό του και ένα περιδέραιο με ψήφους. Μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σε ταφές νηπίων επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά φορούσαν περίαπτα και ψήφους (συχνότερα από κορναλίνη και γαλάζια υαλόμαζα) ως περιδέραια και βραχιόλια, που φαίνεται ότι θα είχαν διακοσμητικό αλλά και αποτροπαϊκό χαρακτήρα.

Οι απεικονίσεις παιδιών στην κρητομυκηναϊκή τέχνη είναι σπάνιες, αλλά χαρακτηρίζονται από μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα. Τα μικρά αγόρια κατά κανόνα απεικονίζονται γυμνά, όπως οι μικροί πυγμάχοι του Ακρωτηρίου της Θήρας, που φορούν μόνον τον αθλητικό εξοπλισμό τους (ζώνη και γάντια), αλλά και κοσμήματα (περιδέραιο, περιβραχιόνιο, βραχιόλι καρπού και αστραγάλου). Τα κορίτσια παρουσιάζονται πάντοτε ντυμένα, φορώντας συνήθως απλούστερες εκδοχές των ενδυμάτων που φορούν οι ενήλικες γυναίκες, όπως για παράδειγμα σε ένα δακτυλίδι από τις Μυκήνες. Με εξαίρεση το γυμνό στήθος ορισμένων ενήλικων γυναικών που φαίνεται ότι διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στη σφαίρα της θρησκείας, απουσιάζουν πλήρως οι εικόνες γυμνών γυναικείων μορφών από την μυκηναϊκή εικονογραφία, γεγονός που ασφαλώς αντικατοπτρίζει μια συνειδητή κοινωνική σύμβαση που θέλει καλυμμένο το σώμα των γυναικών.

Δρ. Βασιλική Πλιάτσικα

Βιβλιογραφία:
Wace H., Ivories from Mycenae No1: The Ivory Trio, 1939.
Wace A.J.B., Mycenae. An Archaeological History and Guide, New York 1949, 83-84, figs. 101-103.
Poursat J.-C., Catalogue des ivoires myceniens du Musee National d’Athenes, Athenes 1977, 20-21 no. 49, pl. IV.
Rutter J., “Children in Aegean Prehistory” στο Neils J, Oakley Jen., Oakley John (eds.), Coming of Age in Ancient Greece: Images of Childhood from the Classical Past, New Haven and London 2003, 30-57.
Rehak P., “Childrens’ Work: Girls as Acolytes in Aegean Ritual and Cult” στο Cohen A., Rutter J. (eds.), Constructions of Childhood in Ancient Greece and Italy (Hesperia Supplement 41), Princeton, New Jersey 2007, 205-225.
Pomadere M., “Dressing and Adorning Children in the Aegean Bronze Age: Material and Symbolic Protections as well as Marks of an Age Group?” στο Nosch, M.-L., Laffineur R. (eds.), Kosmos: Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 13th International Aegean Conference/13e Rencontre egeenne internationale, University of Copenhagen, Danish National Research Foundation’s Centre for Textile Research, 21-26 April 2010, Aegaeum 33, Leuven and Liege 2012, 433-439 (pl. CII).