Με αφορμή τη συλλογή νεολιθικών μικρών ανθρωπόμορφων ειδωλίων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονται από τις ανασκαφές του Χρήστου Τσούντα στους νεολιθικούς αγροτικούς οικισμούς Σέσκλο και Διμήνι της Θεσσαλίας, θα ανατρέξουμε σε αχαρτογράφητες περιοχές της προϊστορίας και των συμβολισμών της για το κοινωνικό φύλο, την αρχέγονη ερωτική ζωή και την αναπαραγωγή του είδους.

Τα περισσότερα ειδώλια της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής περιόδου (6500-5300 π.Χ.) απεικονίζουν εύσαρκες γυναικείες μορφές με τονισμένες τις περιοχές του σώματος που σχετίζονται με τη γονιμότητα (μαστοί, ηβικό τρίγωνο), ενώ στους γλουτούς εμφανίζεται συσσωρευμένο πάχος. Συχνή είναι και η παρουσία γυναικών σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Αντιθέτως, οι ανδρικές μορφές είναι σπανιότερες.

Είναι αποκαλυπτικό ότι τουλάχιστον 30.000 χρόνια πριν τη νεολιθική περίοδο, στην Ευρώπη της Ανώτερης Παλαιολιθικής (45.000-10.000 π.Χ.), οι κοινότητες των μετακινούμενων κυνηγών δημιουργούν το αρχέτυπο των μικρών γυναικείων εύσαρκων ειδωλίων. Ο συμβολισμός τους δεν μας είναι γνωστός ούτε οι θρησκευτικές και ιδεολογικές πεποιθήσεις των παλαιολιθικών προγόνων μας. Αυτό που βλέπουμε είναι ο τονισμός της γυναικείας γονιμότητας, όπου το πάχος δηλώνει υγεία και αφθονία τροφής, με διαχρονικό στόχο την ευγονία, υγιείς μητέρες και παιδιά.

Πολλές ερμηνείες έχουν παρουσιαστεί στη διεθνή βιβλιογραφία όχι μόνο για τα ειδώλια, αλλά και για τον τρόπο ζωής, τον αρχέγονο έρωτα και την αναπαραγωγή. Πιο γοητευτική παραμένει η θεωρία του Chris Knight, γνωστή επιγραμματικά ως ‘no meat, no sex’. Στην Παλαιολιθική εποχή, οι γυναίκες, με βάση το σεληνιακό ημερολόγιο, συγχρόνιζαν την έμμηνο ρύση, η οποία συνεπαγόταν ερωτική αποχή. Έτσι εξωθούσαν τους άνδρες να βγουν όλοι μαζί για κυνήγι ώστε να επιστρέψουν με πλούσια θηράματα, όταν ο ‘κύκλος του αίματος’ θα έχει ολοκληρωθεί και θα είναι δυνατόν να απολαύσουν τον έρωτα στο φως της πανσελήνου.

Δεν θα ήταν λοιπόν υπερβολή να θεωρήσουμε το αίμα ως το πρωταρχικό σύμβολο ζωής και θανάτου στην κοινωνία των ανθρώπων. Κατά κανόνα, το ορατό αίμα των γυναικών (έμμηνος ρύση, τοκετός, πλακούντας) συνδέεται με τη ζωή, ενώ των ανδρών με το θάνατο (θανάσιμος τραυματισμός). Στο φάσμα του κόκκινου πρέπει να προστεθεί το χρώμα της φωτιάς, τόσο σημαντικής για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους (φωτισμός, θέρμανση, παρασκευή τροφής, επεξεργασία λίθινων εργαλείων, ελεγχόμενη αποψίλωση βλάστησης).

Στην παράδοση των Tungus και άλλων λαών της Βόρειας Ασίας, κάποιες γυναίκες διατηρούσαν ακόμα και πριν από 50 χρόνια περίπου στις σκηνές τους μία απεικόνιση του ‘πνεύματος της εστίας’ που την προσωποποιούν ως ‘μία έξυπνη, ηλικιωμένη, αλλά ακόμα δυνατή και ζωηρή γυναίκα’.

Στη Σιβηρία, σύγχρονοι κυνηγοί ταράνδων χρησιμοποιούσαν σεληνιακά ημερολόγια. Για παράδειγμα, μία μητέρα έραβε δέκα χρωματιστές λωρίδες στο ένδυμα της για να συμβολίσει τους δέκα σεληνιακούς μήνες της εγκυμοσύνης της.

Στην φυλή Igbo στην ανατολική Νιγηρία η εγκυμονούσα γυναίκα είχε πάντα μαζί της μέσα σε ένα σακουλάκι μία μικρή ξύλινη κούκλα βαμμένη κόκκινη. Όταν κατέβαινε στην αγορά, οι άλλες γυναίκες ζητούσαν να δουν τι περιέχει το σακουλάκι, εκείνη τους έδινε την κούκλα, και την έτριβαν στην κοιλιά τους για μείνει κόκκινο χρώμα στο σώμα τους και να είναι γόνιμες.

Το γεγονός ότι πολλά ειδώλια της Ανώτερης Παλαιολιθικής είναι βαμμένα κόκκινα μπορεί να υποδηλώνει ότι υπήρχε συσχέτιση μεταξύ αίματος και γονιμότητας. Παρόμοια μπορεί να είναι και η σημασία του επίθετου κόκκινου χρώματος και στα νεολιθικά ειδώλια της Θεσσαλίας .

Δρ. Κάτια Μαντέλη

Βιβλιογραφία
Gamble Clive, 1999. The Palaeolithic Societies of Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
Knight Chris, 1991. Blood relations. Menstruation and the Origins of Culture. London and New Haven: Yale University Press, σελ. 327-373.
McDermott LeRoy, 1996. “Self-Representation in Upper Palaeolithic Female Figurines”, Current Anthropology, τόμ. 37, αρ. 2 (Απρίλιος), σελ. 227-275.
Μαντέλη Κάτια, 2018. «Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα. Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής», στο Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.) Οι Αμέτρητες Όψεις του Ωραίου. Αθήνα: ΤΑΠΑ, σελ. 321-331.
Meyer Melissa, 2005. Thicker Than Water. The Origins of Blood as Symbol and Ritual. Oxford: Routledge, σελ. 30-44.
Τσούντας Χρήστος, 1908. Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Χουρμουζιάδης Γιώργος Χ., 1994. Τα νεολιθικά ειδώλια. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.