Χάλκινο σφυρήλατο έλασμα με παράσταση του φόνου της Κασσάνδρας από την Κλυταιμ(ν)ήστρα.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, αρ. ευρετηρίου: Χ 15131

Προέλευση: Από τα ευρήματα μικρού αρχαϊκού ιερού  σε ύψωμα βορειοδυτικά του Ηραίου του Άργους (ανασκαφή Blegen).
Μέγιστες σωζόμενες διαστάσεις: Συνολικό ύψος: 0,463μ.,  πλάτος: 0,169 μ.. Ύψος της παράστασης στην κάτω ζώνη: 0,235μ.
Χρονολόγηση: 675-650 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Συλλογής Αγγείων, Αίθουσα 52, Προθήκη 51

Λείπει το άνω και κάτω τμήμα του ελάσματος. Το σχήμα του και οι οπές για καρφιά που διακρίνονται σε πολλά σημεία της επιφάνειας, οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επένδυση σε ξύλινη επιφάνεια επίπλου ή κιβωτιδίου (Blegen 1939: 415, Βοκοτοπούλου 1997: 224) ή για πόδι χάλκινου τρίποδα (Blegen 1939: 415, Walter-Karydi 2008: 21).

Σε έξεργο ανάγλυφο με εγχάρακτα τα περιγράμματα των μορφών και των λεπτομερειών τους αποδίδεται παράσταση σε μακρόστενες ζώνες, διαχωρισμένες από οριζόντιο διακοσμητικό πλοχμό με σειρές στιγμών. Ένας πολεμιστής με θώρακα, κνημίδες, κράνος και ξίφος ακολουθεί μια γυναίκα, στην επάνω ζώνη που σώζεται αποσπασματικά. Στην κάτω ζώνη,  εικονίζονται δύο γυναικείες μορφές με τα χαρακτηριστικά της δαιδαλικής τεχνοτροπίας. Το σώμα τους αποδίδεται σχεδόν μετωπικά, ενώ το κεφάλι και τα άκρα σε κατατομή. Και οι δύο φορούν ζωσμένο στη μέση καταστόλιστο πέπλο με κυκλοειδή κοσμήματα. Εγχάρακτες διαγώνιες γραμμώσεις κοσμούν την κόμη της αριστερής μορφής, κυκλοειδείς βόστρυχοι αποδίδουν την κόμη της δεξιάς μορφής. Η ψηλότερη, λυγερόκορμη γυναίκα ενώ βαδίζει προς τα δεξιά, γυρίζει το κεφάλι της πίσω σηκώνοντας τα χέρια σε κίνηση ικεσίας ή και τρόμου, καθώς δέχεται στο κορμί της το ξίφος που βυθίζει αδυσώπητα η άλλη γυναίκα, αρπάζοντάς την αποφασιστικά από τα μαλλιά. Πιθανότατα παριστάνεται η Κλυταιμνήστρα να φονεύει την Κασσάνδρα, την κόρη του βασιλιά Πρίαμου και της Εκάβης, που ο Αγαμέμνων έφερε ως ερωτικό λάφυρο από την Τροία.

Πρόκειται για μια από τις πρωιμότερες παραστάσεις με θέμα από το μυθολογικό κύκλο των Ατρειδών. Πιθανώς στην επάνω ζώνη, όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές, να εικονίζεται η άφιξη του νικητή στρατηλάτη Αγαμέμνονα και της αιχμάλωτης Κασσάνδρας, ενώ ο φόνος του Αγαμέμνονα από τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα θα μπορούσε να καταλαμβάνει το κατώτερο τμήμα του ελάσματος, που σήμερα δεν σώζεται. Επομένως οι παραστάσεις συνδέονταν μεταξύ τους αποτελώντας μια αφηγηματική σύνθεση, σφυρηλατημένη από έναν ικανό τεχνίτη του μετάλλου ενός αργείτικου ή κορινθιακού (Blegen,1939:418, Καρούζος1981: 52) ή και νησιωτικού εργαστηρίου της πρώιμης αρχαϊκής εποχής (Walter-Karydi 2008: 21, Herrmann 1980: 86).

Με ανάλογο παραστατικό τρόπο και κυρίως με διεισδυτική ματιά στο ανθρώπινο συναίσθημα, που δεν αποτυπώνεται ως εκφραστικό μέσο στην τέχνη της εποχής του σπάνιου αυτού χαλκουργήματος, περιγράφεται στην αρχαία ελληνική επική και δραματική ποίηση αυτή η σκηνή του σκότους, του μίσους, της βίας και της ερωτικής εκδίκησης. Σύμφωνα με την Ομηρική παραλλαγή, η τυφλωμένη από το πάθος άνασσα Κλυταιμνήστρα σκοτώνει ανελέητα την Κασσάνδρα πλάι στον Αγαμέμνονα, την ώρα που εκείνος ξεψυχά από το σπαθί του Αίγισθου, κι ακούει τη σπαρακτική φωνή της τρωαδίτισσας σκλάβας ερωμένης του.

Στην τραγωδία «Αγαμέμνων» του Αισχύλου (458 π.Χ.), ο οποίος μάλλον ακολουθεί τον Πίνδαρο (Πυθ. 11.17 κ.ε.) και τον παλαιότερο ποιητή Στησίχορο (7ος-6ος αι. π.Χ.), περιγράφεται η υποδοχή του θριαμβευτή βασιλιά στο Άργος, ο φόνος του, καθώς και ο φόνος της Κασσάνδρας, που έχει ήδη προφητεύσει το τέλος τους. Τη δολοφονία οργάνωσε και εκτέλεσε η Κλυταιμνήστρα, ενώ ο Αίγισθος, διεκδικητής του θρόνου, κατέστρωσε το σχέδιο του θανάτου παίρνοντας εκδίκηση για τον φόνο των αδελφών του από τον Ατρέα, πατέρα του Αγαμέμνονα. Κίνητρα για την Κλυταιμνήστρα στάθηκαν η θυσία της κόρης της Ιφιγένειας, την οποία ο Αγαμέμνων εκτέλεσε χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, ο έρωτάς της για τον Αίγισθο αλλά και η απιστία του Αγαμέμνονα με την Κασσάνδρα.

Ένα μυθικό ιστόρημα για πρόσωπα βασιλικού γένους, που ενεργούν υποκινούμενα από τα πάθη τους, παραβιάζοντας θεϊκούς και ανθρώπινους νόμους. Άραγε, πόσο πραγματικός υπήρξε ο μύθος στον πυρήνα του; Δεν ξέρουμε. Ξέρουμε όμως πόσο ανθεκτικός είναι στο χρόνο· τόσο, όσο ο χαλκός που αντέχει στο σφυροκόπημα του τεχνίτη.

Σαπφώ Αθανασοπούλου

Βιβλιογραφία

Βοκοτοπούλου, Ι. (1997), Αργυρά και χάλκινα έργα τέχνης στην αρχαιότητα,  Εκδοτική Αθηνών, 224, αρ. 28.

Καρούζος, Χ. και Καρούζου, Σ. (1981), Ανθολόγημα Θησαυρών του Εθνικού Μουσείου, Έκδοση της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, 52, πίν. 47.

Καστριώτης, Π. (1926),  ΑΔ (9) Παράρτημα 1926, σ. 4-5.

Blegen, C. (1939), ‘Prosymna: Remains of Post-Mycenaean Date’ AJA 43(1939), pp. 415-418, fig.6.

Herrmann, H.V. (1980), ‘Getriebene Bronzereliefs’, in A. Mallwitz & H.V.

Herrmann (eds), Die Funde aus Olympia, pp. 75-87.

Mason, P. G. (1959), “Kassandra”, The Journal of Hellenic Studies 79, pp.80-93.

Papadopoulou, T. (2000), “Cassandra’s Radiant Vigour and the Ironic Optimism of Euripides Troades”, Mnemosyne 53, 513-527.

Richter, G.(1968), Korai, Archaic Greek Maidens, εικ. 103.

Walter-Karydi, E. (2008), ‘Bronzes pariens et imagerie cycladique du haut archaïsme’, in Y. Kourayos-F. Prost (eds), Actes du colloque organizé par l’Éphorie des Antiquités préhistoriques et classiques des Cyclades et l’ École française d’Athènes, 7-9 Septembre 1998,  BCH Suppl. 48(2008), pp. 21-54, fig.1.

Fuchs-S. Floren, Die Griechische Plastik, Band I (1987) σελ. 208, σημ. 20 (με βιβλιογραφία).

Strøm, I. (1998), ‘The Early Sanctuary of the Argive Heraion and its external Relations (8th-Early 6th c. BC.)’, Proceedings of the Danish Institute at Athens, II (1998), pp. 63-67, fig. 24.

Touloupa, E. (1991), ‘Early Bronze Sheets with Figured Scenes from the Acropolis’, in D. Buitron-Oliver (ed.), New Perspectives in Early Greek Art, Studies in the History of Art 32 (1991), p. 241-271, fig. 1-2.