Τα πρώτα πορτραίτα βρέθηκαν στην όαση Φαγιούμ, 60 χλμ. έξω από το Κάϊρο, στη δυτική όχθη του Νείλου. Τα ανακάλυψε ο Ιταλός περιηγητής Pietro della Valle το 1615 κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στην Ασία και την Αφρική. Σήμερα σώζονται πάνω από 1000 προσωπογραφίες τέτοιου είδους. Παρόλο που έχουν βρεθεί και σε άλλες περιοχές της Αιγύπτου, ο όρος Φαγιούμ επικράτησε στην ιστορία της τέχνης καθώς τα περισσότερα προέρχονται από την συγκεκριμένη περιοχή.

Πρόκειται για ρεαλιστικά αποδοσμένες προσωπογραφίες ανδρών, γυναικών και παιδιών, όλων των ηλικιών από την Αίγυπτο της ρωμαϊκής εποχής, που τοποθετούνται χρονικά μεταξύ του 1^ου– 3^ου αι. μ.Χ.  ενδεχομένως και του 4^ου αι. μ. Χ. Ουσιαστικά γίνεται λόγος για πορτραίτα μουμιών, τα οποία τοποθετούνταν κυρίως στο ύψος του προσώπου (σώζονται και λίγα ολόσωμα). Πρόκειται για έργα μοναδικά, εξατομικευμένα, γεμάτα συναισθήματα, ζωντάνια και εκφραστικότητα, που μοιάζουν με φωτογραφικά πορτραίτα των νεκρών και τα οποία δημιουργήθηκαν σε μια κοινωνία κοσμοπολίτικη, σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών και «χωνευτήρι» θρησκευτικών παραδόσεων.

Τα πορτραίτα, αν και τεχνοτροπικώς συνδέονται άμεσα με την ελληνορωμαϊκή ζωγραφική παράδοση, εξυπηρετούν τα αιγυπτιακά έθιμα ταφής. Ζωγραφισμένα εκ του φυσικού, είτε σε ξύλο είτε σε λινό ύφασμα με την εγκαυστική τεχνική ή με την τεχνική της τέμπερας, αποδίδουν τον εικονιζόμενο με μια συγκλονιστική φυσικότητα που «αιχμαλωτίζει» το βλέμμα του θεατή. Η χρήση τους είναι, θα λέγαμε, διττή καθώς αφενός διατηρούν ζωντανή την εικόνα του νεκρού χάρη στον απίστευτο ρεαλισμό τους και την αμεσότητά τους αλλά παράλληλα συνιστούν και μέρος του μαγικού νεκρικού εξοπλισμού των μουμιών της ρωμαϊκής Αιγύπτου, αφού το πορτραίτο βοηθούσε το Κα (ζωτική δύναμη που δημιουργείται κατά τη γέννηση και απελευθερώνεται με τον θάνατο) και το Μπα (προσωπικότητα ή ψυχή) του νεκρού, να αναγνωρίσουν το φυσικό του σώμα μετά το θάνατο και να επανασυνδεθούν μαζί του στην αιώνια ζωή.

Η Αιγυπτιακή Συλλογή του ΕΑΜ διαθέτει πέντε αριστουργηματικά εκτελεσμένα πορτραίτα Φαγιούμ, τα οποία είναι τοποθετημένα στην προθήκη 20 στην αίθουσα 40.  Αποτελούν μέρος της δωρεάς Ιωάννη Δημητρίου το 1880, ωστόσο δεν γνωρίζουμε από ποια περιοχή της Αιγύπτου προέρχονται.