Τμήμα ανάγλυφου ιματίου με παράσταση θαλάσσιου θιάσου
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Γλυπτών, αρ. ευρ. 1737

Προέλευση: Βρέθηκε στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας, στο Ναό των Μεγάλων Θεαινών, Δήμητρας και Δέσποινας
Διαστάσεις: Ύψος: 1,13μ.
Χρονολόγηση: Αρχές 2ου αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών, Aίθουσα 29.

Το ιμάτιο αποτελεί τμήμα του ενδύματος της Δέσποινας από το λατρευτικό σύνταγμα του ναού, έργο του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα. Το ύφασμα κοσμείται με ανάγλυφα θέματα που διατάσσονται σε επάλληλες ζώνες: από πάνω προς τα κάτω αετοί εναλλασσόμενοι με κεραυνούς, κλαδιά ελιάς, ζώνη με θαλάσσιο θίασο, Νίκες με θυμιατά, ανθρώπινες μορφές με προσωπεία ζώων που χορεύουν σε μυστηριακές τελετές.

Ο θαλάσσιος θίασος απεικονίζει μια πομπή από ημίγυμνες Νηρηίδες πάνω σε ιππόκαμπους, δελφίνια και Τρίτωνα με ψαρίσια ουρά και πηδάλιο στον ώμο. Η παράσταση είναι εμπνευσμένη από ένα φημισμένο, περίοπτο έργο του γλύπτη Σκόπα του 4ου αι. π.Χ., που είχε ως θέμα την παράδοση των όπλων στον Αχιλλέα από τη μητέρα του, τη Νηρηίδα Θέτιδα και τον Ποσειδώνα, πλαισιωμένων από πραγματικά και φανταστικά θαλάσσια όντα.

Οι Νηρηίδες, θαλάσσιες θεότητες με ανθρώπινη μορφή, είχαν απεικονισθεί και ως μεμονωμένο θέμα κατά την κλασική περίοδο, όπως η έφιππη σε δελφίνι Νηρηίδα που χρησιμοποιήθηκε ως ακρωτήριο ναού στην Αγορά της Αθήνας …>>. Το θέμα του θαλάσσιου θιάσου, εντούτοις, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές κατά τους ελληνιστικούς και πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους σε συνθέσεις διακοσμητικού χαρακτήρα. Σύντομα ο ευφρόσυνος θαλάσσιος θίασος απέκτησε και εσχατολογικό περιεχόμενο, καθώς θεωρείτο ότι οι Τρίτωνες και οι Νηρηίδες συνόδευαν τους νεκρούς, όπως τον Αχιλλέα, στα Ηλύσια Πεδία, προμηνώντας στους ζωντανούς τη χαρά που περιμένει τον νεκρό στην άλλη ζωή, γι’ αυτό και χρησιμοποιήθηκε ευρέως στο διάκοσμο σαρκοφάγων.

Οι Νηρηίδες και ο Τρίτων, ο αρχέγονος θαλάσσιος δαίμονας που στην ποίηση και στη τέχνη πολλαπλασιάζεται (Τρίτωνες) για να υπάρχει το αρσενικό αντίστοιχο στις Νηρηίδες, αποκτά δε και το θηλυκό του, τις Τριτωνίδες, αλλά και τα υπόλοιπα αγαθοποιά πνεύματατου πελάγους, γνώριζαν τα βάθη και τα μυστικά της θάλασσας, μπορούσαν να προβλέπουν τους καιρούς, να κατευνάζουν τους ανέμους και να σταματούν την τρικυμία. Συνέδραμαν τους ταξιδευτές να αποφεύγουν τους απρόβλεπτους κινδύνους των μακρινών θαλασσών, όπως τους Αργοναύτες να περάσουν το στενό της Σκύλλας και της Χάρυβδης, ή τον Οδυσσέα να φτάσει με ασφάλεια στο νησί των Φαιάκων, χάρη στη βοήθεια της Λευκοθέας που του χάρισε το κεφαλομάντηλό της να τον προστατεύει. Συνόδευσαν την Ευρώπη στο θαλασσινό της ταξίδι προς την Κρήτη στη ράχη του μεταμορφωμένου σε ταύρο Δία, αλλά και την κατάδυση του Θησέα στα βάθη της θάλασσας, στο παλάτι του πατέρα του Ποσειδώνα. Αποτελούν, θα έλεγε κανείς, τους καλοπροαίρετους οδηγούς και σωτήρες των ναυτικών, κατ’ αναλογία με την Παναγιά Γοργόνα της νεοελληνικής παράδοσης.

Δρ Χρυσάνθη Τσούλη

Βιβλιογραφία:
G. Dickins, Damophon of Messene – II, BSA 13, 1906-1907, 363, πίν. 14.
A. Wace, The veil of Despoina, AJA 38, 1934, 107-111.
A.F. Stewart, Skopas of Paros, Park Ridge, N.J. 1977, 99-101.
Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα 2002, 280, αρ. κατ. 586.
Aston E., Mixanthropoi Animal-human hybrid deities in Greek Religion, Kernos Suppl. 25, Liege 2011, 299-301, 240-41, εικ. 30.
Μ.-Ξ. Γαρέζου κ.α.(επιμ.), Ναυτίλος: Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, Αθήνα 2014, 227-29, αρ. κατ. 72 (E. Βλαχογιάννη).

Γενική Βιβλιογραφία:
S. Lattimore, The Marine Thiasos in Greek Sculpture, Los Angeles 1976.
J. Barringer, Divine Escorts, Nereids in Archaic and Classical Greek Art, Ann Arbour 1995.
G. Muth, Gegenwelt als Gluckswelt – Gluckswelt als Gegenwelt? Die Welt der Nereiden, Tritonen, und Seemonster in der romischen Kunst, στο T. Holscher (επιμ.), Gegenwelt zu den kulturen Griechenland und Rom in der Antike, Munchen – Leipzig 2000, 467-97.