Σαρκοφάγος με παράσταση
(Μελέαγρου και Αταλάντης το κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου)

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Γλυπτών Αρ. Ευρετηρίου: 1186

Προέλευση: Πάτρα

Διαστάσεις: Ύψος με το κάλυμμα: 1,50μ. Μήκος: 2,10μ. Πλάτος: 0,96μ.

Χρονολόγηση: 150-170 μ.Χ.

Χώρος έκθεσης: Έκθεση γλυπτών, Αίθουσα 32

Ο Μελέαγρος ήταν γιος του  Οινέα, του βασιλιά της Καλυδώνας στην Αιτωλία και της Αλθαίας. Η ιστορία του αναφέρεται στον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Διόδωρο Σικελιώτη και τον Απολλόδωρο, ενώ οι τραγικοί ποιητές Σοφοκλής και Ευριπίδης είχαν γράψει έργα με τον τίτλο «Μελέαγρος», από τα οποία έχουν σωθεί αποσπάσματα. Όταν γεννήθηκε ο Μελέαγρος, οι Μοίρες προέβλεψαν ότι μεγαλώνοντας θα γινόταν ένας γενναίος ήρωας, αλλά και ότι θα ζούσε μέχρι τη στιγμή που θα καιγόταν ολότελα ο δαυλός που καιγόταν εκείνη τη στιγμή στο τζάκι. Έντρομη η μητέρα του, που άκουσε τις Μοίρες, έτρεξε και έσβησε το δαυλό, φυλάσσοντάς τον στο παλάτι.

Όταν, πολλά χρόνια αργότερα η θεά  Άρτεμις έστειλε στην Καλυδώνα έναν φοβερό κάπρο που κατέστρεφε τις καλλιέργειες, για να τιμωρήσει τον βασιλιά Οινέα που την είχε λησμονήσει στην προσφορά των απαρχών των καρπών προς τους θεούς, ο νεαρός πλέον Μελέαγρος οργάνωσε το κυνήγι του άγριου ζώου, προσκαλώντας μαζί με τον πατέρα του τους άριστους κυνηγούς της Ελλάδας να πάρουν μέρος. Στο κάλεσμά του ανταποκρίθηκαν  πολλοί ήρωες όπως ο Θησέας, ο Ιάσονας, ο Πηλέας, οι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης, ο Άδμητος, ο Αμφιάραος και πολλοί άλλοι. Ανάμεσά τους ξεχώριζε η δεινή κυνηγός και τοξότης Αταλάντη, κόρη του Αρκάδα ήρωα Ιασίου, η μόνη γυναίκα που είχε πάρει μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Οι φιλοξενούμενοι ήρωες έγιναν δεκτοί από τον Οινέα, που οργάνωσε συμπόσια και γιορτές προς τιμήν τους. Στη διάρκεια των εορτασμών ωστόσο, ανέκυψαν σοβαρές διαφωνίες σχετικά με την παρουσία της Αταλάντης, που δεν την αποδέχονταν πολλοί κυνηγοί, θεωρώντας προκλητική και απαράδεκτη την παρουσία μιας γυναίκας σε μια δράση που ανήκε αποκλειστικά στον κόσμο των ανδρών. Ο Μελέαγρος, αν και παντρεμένος με την Κλεοπάτρα, ερωτεύτηκε σφοδρά την Αταλάντη και έπεισε τους συντρόφους του να τη δεχτούν. Όμως η Αταλάντη δεν έμελε να ανταποκριθεί στον σφοδρό αυτό έρωτα γιατί έχοντας θέσει τον εαυτό της στην υπηρεσία της θεάς Αρτέμιδος, επιθυμούσε να παραμείνει παρθένος.

Την ημέρα του κυνηγιού πρώτη χτύπησε τον κάπρο η Αταλάντη με τα βέλη της, ενώ ο Μελέαγρος του κατάφερε το τελικό χτύπημα με το δόρυ του. Σύμφωνα με το έθιμο το τρόπαιο του κυνηγιού (το κεφάλι και το δέρμα του ζώου) το έπαιρνε αυτός που το είχε  σκοτώσει, έτσι το τρόπαιο ανήκε δικαιωματικά στον Μελέαγρο, ο οποίος όμως το χάρισε στην Αταλάντη, επειδή ήταν η πρώτη που πλήγωσε το θηρίο. Αυτή η χειρονομία εξόργισε τους άνδρες που από την αρχή δεν ήθελαν την Αταλάντη ανάμεσά τους, ίσως επειδή θεωρούσαν ότι η θέση της, όπως η θέση όλων των γυναικών,  θα έπρεπε να είναι μόνο εντός του οίκου τους ή ίσως επειδή η κυνηγετική δεινότητά της προκαλούσε την, γι’ αυτούς δεδομένη, ανωτερότητα του φύλου τους. Οι δύο αδελφοί της μητέρας του Μελεάγρου μάλιστα, υποστηρίζοντας ότι το τρόπαιο ανήκει μεν στον Μελέαγρο, αλλά αν δεν το αποδεχτεί ο ίδιος  τότε ανήκει στην οικογένειά του, το άρπαξαν βίαια από την Αταλάντη. Ο Μελέαγρος τυφλωμένος από θυμό, σκότωσε τους δύο θείους του. Η μητέρα του, μαθαίνοντας τον θάνατο των αδελφών της, έριξε οργισμένη τον δαυλό από τον οποίο εξαρτιόταν η ζωή του γιού της στη φωτιά, προκαλώντας τον θάνατό του.

Το μυθολογικό θέμα του Μελέαγρου και της Αταλάντης στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου εικονίζεται πολύ συχνά στις σαρκοφάγους των ρωμαϊκών χρόνων, τόσο της Ελλάδας όσο και της Ρώμης. Στη σαρκοφάγο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ο ήρωας εικονίζεται σε  δεύτερο επίπεδο με δόρυ στο ανασηκωμένο δεξί του χέρι, με το οποίο ετοιμάζεται να χτυπήσει το θηρίο που έχει ήδη ρίξει στο έδαφος έναν ηλικιωμένο άνδρα. Στο αριστερό άκρο τοξεύει η Αταλάντη, ντυμένη με κοντό χιτώνα και ψηλές κυνηγετικές μπότες (εμβάδες).

Ο τραγικός έρωτας του Μελέαγρου προς την Αταλάντη, που οδήγησε τον ήρωα στον θάνατο, ενώ η ηρωίδα, αρνούμενη τον έρωτα, παρέμεινε για πάντα παρθένος και κυνηγός στην υπηρεσία της θεάς Αρτέμιδος, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες μέσα στους αιώνες.

Δρ. Ευανθία Παπαευθυμίου

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά (Αθήνα 2001) σ. 350, αρ. κατ. 740.

G. Koch, Die antiken Sarkophagreliefs. Die Mythologien Sarkophage, Meleager, ASR XII,6 1975 αρ. 160 πίν. 128-129.

G. Koch, Sarkophage der römischen Kaiserzeit (1993), σ.40, 100 εικ. 58.

LIMC II 942, αρ. 22 (ATALANTE), LIMC VI 425, αρ. 112 πίν. 219 (MELEAGROS)

Κ. Ρωμιοπούλου, Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (1997) αρ. 98.

Κ. Καθαρίου, Το εργαστήριο του ζωγράφου του Μελεάγρου και η εποχή του. (Θεσσαλονίκη 2002) σ. 48-56,  212 αρ. MEL 2, πίν. 1ΓΔ.

[1] Η προσφορά των απαρχών των καρπών αποτελεί συνηθισμένη μορφή αναίμακτης θυσίας προς τους θεούς στην αρχαία Ελλάδα και αφορά στην προσφορά των πρώτων καρπών κάθε χρονιάς στους θεούς.

[2] Ο μύθος της Αταλάντης εμφανίζεται σε δύο παραλλαγές, στην πρώτη η Αταλάντη είναι κόρη του Σχοινέα από τη Βοιωτία και στη δεύτερη του Αρκάδα ήρωα Ιασίου. Μόλις γεννήθηκε η Αταλάντη ο πατέρας της την εξέθεσε στα Αρκαδικά βουνά, επειδή ήθελε να αποκτήσει γιο, όπου την μεγάλωσε μια αρκούδα. Η Αταλάντη έγινε δεινή κυνηγός, τάσσοντας τον εαυτό της στην υπηρεσία της θεάς Αρτέμιδος και επιθυμώντας να παραμείνει παρθένος.

[3] Η σαρκοφάγος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου είναι κατασκευασμένη σε αττικό εργαστήριο, από πεντελικό μάρμαρο. Φέρει σαμαρωτό κάλυμμα. Το κιβώτιο της σαρκοφάγου διακοσμείται και στις τέσσερις πλευρές του. Στην κύρια όψη της πρόσθιας μακριάς πλευράς απεικονίζεται το κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου. Από δεξιά προς τα αριστερά δύο νέοι άνδρες ορμούν προς τον κάπρο που βρίσκεται μπροστά τους και επιτίθεται σε πεσμένο άνδρα. Πίσω του εικονίζεται ο Μελέαγρος, που κρατούσε δόρυ. Ακολουθούν δύο ακόμα άνδρες και η παράσταση κλείνει με την Αταλάντη, η οποία τοξεύει τον κάπρο. Στην αριστερή στενή πλευρά της σαρκοφάγου εικονίζονται δύο ακόμα μορφές κυνηγών, ενώ στη δεξιά ένας γρύπας που κατασπαράσσει ένα βόδι. Στην πίσω μακρά πλευρά της σαρκοφάγου δύο λιοντάρια ακουμπούν το ένα πόδι τους σε κάνθαρο που βρίσκεται ανάμεσά τους.

[4] Έξι αιώνες πριν την απεικόνισή του στη σαρκοφάγο, το θέμα υπήρξε το αγαπημένο ενός αγγειογράφου, το όνομα του οποίου δεν είναι γνωστό στην έρευνα, αλλά τον ονομάζουμε  συμβατικά Ζωγράφο του Μελεάγρου. Έργο του των αρχών του 4^ου αι. π.Χ. είναι ο αμφορέας  Α 15113 στη Συλλογή αγγείων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, όπου εικονίζεται η Αταλάντη καθισμένη ανάμεσα σε νέους κυνηγούς. Ο κυνηγός στα αριστερά της παράστασης, προς τον οποίο στρέφεται η Αταλάντη, ακουμπά τρυφερά το χέρι του στον ώμο της και θα μπορούσε ίσως να ερμηνευθεί ως ο ίδιος ο Μελέαγρος.