«τίς μοι καλὰ δένδρεα κόπτει;»
(Καλλίμαχος, Ύμνος στη Δήμητρα, 6.41)

Ένα οικολογικό μήνυμα μιας θεάς των Ελλήνων από τον 3ο αι. π.Χ.

Αναθηματικό ανάγλυφο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 1333

Προέλευση: Βρέθηκε το 1876 στο Ασκληπιείο της Αθήνας, στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης.
Διαστάσεις: ύψος 0,73 μ.
Χρονολόγηση: 330-320 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 25

Σε κάποια γλυπτά, όπως στο ανάγλυφό μας, υπάρχουν ενδείξεις του φυσικού τοπίου που περιέβαλλε τα ιερά. Στο κέντρο της παράστασης του αναθηματικού αναγλύφου ΕΑΜ Γ1333 από το Ασκληπιείο της Αθήνας, παριστάνεται ένα ψηλό δέντρο με κομμένα κλαδιά. Η θεά Υγεία αριστερά ακουμπά ράθυμα το χέρι της σ’ αυτό. Πίσω της σώζεται τμήμα της μορφής του καθήμενου Ασκληπιού. Το δεξιό τμήμα του γλυπτού καταλαμβάνει πολυπρόσωπη ομάδα λατρευτών, οι οποίοι προσέρχονται για θυσία. Από δεξιά μια θεραπαινίδα κουβαλά στο κεφάλι κίστη, ένα καλάθι με προσφορές, ακολουθώντας την ομάδα των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών της αθηναϊκής οικογένειας. Χαμηλά στο κέντρο της σκηνής, δίπλα στο ιερό δέντρο, ένας μικρός δούλος κρατά στο ένα χέρι κάνιστρο με προσφορές, ενώ με το άλλο οδηγεί ένα κριάρι στο βωμό για τη θυσία.  Πολύ συχνά τα ιερά των θεραπευτών θεών ιδρύονταν σε ειδυλλιακές τοποθεσίες έξω από την πόλη, οι οποίες προσφέρονταν για την αναζωογόνηση του σώματος και της ψυχής.

Τα δέντρα στα αρχαία ελληνικά ιερά  συνέτειναν στη δημιουργία ενός δροσερού περιβάλλοντος που προσφερόταν για πνευματική ενατένιση και προσευχή. Σε πολλές περιπτώσεις όμως, τα δέντρα είχαν συγχρόνως και μυθική υπόσταση. Όπως μας διηγείται ο ποιητής Καλλίμαχος στον Ύμνο του στη Δήμητρα, κάποτε ο Ερυσίχθονας πήγε στο ιερό άλσος της Δήμητρας και προσπάθησε να κόψει μια ψηλή λεύκα αφιερωμένη στη θεά. Η θεά άκουσε το δέντρο που πονούσε, καθώς ο Ερυσίχθων το έκοβε, θύμωσε τρομερά και μεταμφιεσμένη σε ιέρεια έσπευσε να το προστατεύσει. Έπειτα έλαβε πάλι τη θεϊκή της μορφή και τον τιμώρησε με ακόρεστη πείνα και αρρώστια. Ο μύθος ως συνήθως αποκρυσταλλώνει και εκθέτει μια όψη της πραγματικότητας. Έτσι γνωρίζουμε ότι στους ιστορικούς χρόνους, ειδικοί αξιωματούχοι των ιερών φρόντιζαν να μην καταστρέφεται και να μην απειλείται το φυσικό περιβάλλον σε αυτά, ενώ οι παραβάτες πλήρωναν πρόστιμα και διώκονταν.

Εκτός από χώροι λατρείας, τα αρχαία ελληνικά ιερά ήταν προστατευμένα οικοσυστήματα. Πολλές φορές ένα ιερό ιδρυόταν σε θέση φυσικού κάλλους, που θεωρείτο ήδη ιερός τόπος, ενώ στα ιερά άλση γίνονταν φυτεύσεις που συντηρούνταν με ιδιαίτερη φροντίδα εξαιτίας της συμβολικής τους σημασίας. Στο Ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα, περιμετρικά του ναού, έχουν ανασκαφεί λάκκοι για φυτεύσεις θάμνων. Σήμερα στους ίδιους εκείνους λάκκους μεγαλώνουν ροδιές και μυρτιές που φυτεύτηκαν μετά τις σύγχρονες ανασκαφές. Στη Νεμέα φυτεύονταν τα ιερά κυπαρίσσια που ήταν αφιερωμένα στο Δία. Μα και τα ίδια τα δέντρα αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας (δενδρολατρεία). Τα δέντρα και οι πηγές στα όρια του τεμένους, δηλαδή εντός του περιβόλου των ιερών, θεωρούνταν ιδιοκτησία των θεών και ιεροί νόμοι τα προστάτευαν στο όνομά τους. Κάποιες φορές οι θεοί απεικονίζονται κοντά στα δέντρα τους.  Στην Κω απαγορευόταν η κοπή κυπαρισσιών από το τέμενος του Απόλλωνος Κυπαρισσίου και του Ασκληπιού, με πρόστιμο για τους παραβάτες 1000 δραχμές. Στην Πάρο γνωρίζουμε από επιγραφή ότι τα δέντρα προστατεύονταν από την υλοτόμηση, ενώ αντίστοιχες επιγραφικές πληροφορίες σώζονται σε πολλά αρχαία ελληνικά ιερά. Μέλημα των ιερατείων ήταν επίσης η διατήρηση και ο καλλωπισμός του περιβάλλοντος και η διαχείριση του νερού, ενώ μεγάλες εκτάσεις –  όπως στους Δελφούς –  προστατεύονταν από διάφορες χρήσεις ως ιερές γαίες που ανήκαν σε κάποια θεότητα. Σε πολλά ιερά συντηρούνταν κήποι με φυτά και λουλούδια, όπως τριαντάφυλλα, κρίνοι και βιολέτες. Ο καλλωπισμός και η διαχείριση της φύσης στα ιερά όχι μόνο σκηνογραφούσε συμβολικά τον τόπο, αλλά και όριζε τη λατρευτική δραστηριότητα, προστατεύοντας το φυσικό ή τεχνητό τοπίο. Η οικολογική συνείδηση είναι, λοιπόν, ένα παλιό αίτημα και όχι μόνο μια αναγκαιότητα της σύγχρονης εποχής.

Δρ Αριάδνη Κλωνιζάκη

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barnett, R., «Sacred groves: sacrifice and order in the landscapes of Ancient Greece», Landscape Journal, 26:2, 2007. University of Wisconsin Press, 152-269.

Dignas, B., «A Day in the Life of a Greek sanctuary», στο Ogden, D. (Επιμ.), Α Companion to Greek Religion, 2007, 163-177.

Dillon, M., «The Ecology of the Greek Sanctuary», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 118 (1997), 113-127.

Girard P. F., «Ex-voto à Esculape trouvés sur la pente méridionale de l’Acropole (pl. VII, VIII, IX)», στο Bulletin de correspondance hellénique, 2, 1878, ΠΙΝ.VII, 71-72.

Leventi, I., 2003. Hygieia in Classical Greek Art (μτφρ. από τα ελληνικά C. Zerner, W. Phelps & P. Schultz), Supplementary, Αρχαιογνωσία, Αθήνα, 181, αρ. R70, πίν.46 με βιβλιογραφία, 52 σημ. 36, 60 σημ.133, 125, 153.

Thompson, D., Griswold N., Garden lore of ancient Athens, Princeton, NJ : American School of Classical Studies at Athens, 1963, 10-11.

Καλτσάς, Ν., 2001. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά. Κατάλογος, Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν, Αρ. 475, 226, με βιβλιογραφία.