«… ἀπόλλυμαὶ γε ὑπό τοῦ ἔρωτος.»
Λουκιανός, Θεών Διάλογοι, 11 (Αφροδίτη και Σελήνη).

Αργυρό πτυκτό κάτοπτρο
με ανάγλυφη διακόσμηση και ίχνη επιχρύσωσης
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, αρ. ευρ. Χ 16111

Προέλευση: Από το νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας Μαγνησίας, στη Θεσσαλία.
Διαστάσεις: Διάμετρος 0,17μ.
Χρονολόγηση: Αρχές 3ου αι. π.X.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Συλλογής Έργων Μεταλλοτεχνίας, Aίθουσα 38, Προθήκη 57.

Το κάλυμμα του κατόπτρου φέρει παράσταση της Σελήνης με τον αγαπημένο της Ενδυμίωνα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, οι ερωτικές περιπέτειες της Σελήνης ήταν πολλές. Από την ένωσή της με τον Ήλιο και τον Αέρα γεννήθηκαν οι Ώρες και η Δρόσος αντίστοιχα. Ο μεγαλύτερος έρωτάς της όμως ήταν ο «πάνυ καλός» Ενδυμίωνας, κυνηγός και ποιμένας, ο οποίος κέρδισε την αιώνια νεότητα από τον Δία, κατά μία εκδοχή κατόπιν παράκλησης της ίδιας της Σελήνης, μπαίνοντας σε κατάσταση αιώνιου ύπνου. Σύμφωνα με τον μύθο, η Σελήνη τον επισκεπτόταν κάθε βράδυ την ώρα που κοιμόταν σε μία σπηλιά στο βουνό Λάτμος, στην Καρία της Μικράς Ασίας. Από τον έρωτα της θεάς με τον θνητό γεννήθηκαν πενήντα κόρες.

Στην ανάγλυφη παράσταση του κατόπτρου, η Σελήνη κινείται με ορμή προς τον νέο. Φορά αμάνικο χιτώνα και πλούσιο ιμάτιο που φουσκώνει στην πλάτη σχηματίζοντας βαθύ κόλπο (velificatio), διακριτικό στοιχείο στην εικονογραφία της θεάς. Η έντονη κίνησή της φαίνεται και από τις λοξές πτυχές του ιματίου που ανεμίζουν ανάμεσα στα πόδια της. Με το δεξί χέρι συγκρατεί το ιμάτιο πάνω από κεφάλι της, ενώ με το αριστερό αγκαλιάζει τον λαιμό του νέου με σκοπό να τον παρασύρει σε ερωτική συνεύρεση.

Ο Ενδυμίων, αγένειος, καλοσχηματισμένος και γυμνασμένος, σχεδόν ολόγυμνος, με εξαίρεση τη στερεωμένη στο λαιμό χλαμύδα που πέφτει στην πλάτη του, φαίνεται να ξυπνά αιφνίδια από τον ύπνο του πάνω στο βραχώδες έδαφος της σπηλιάς του. Στρέφει το βλέμμα του με δέος προς τη θεά, δεν προβάλλει αντίσταση και φαίνεται έτοιμος να υπακούσει στις επιθυμίες της. Πίσω από τη Σελήνη διακρίνεται το κυνηγόσκυλο του Ενδυμίωνα, που απομακρύνεται χωρίς διάθεση να προστατεύσει τον αφέντη του από τις «επιθετικές» διαθέσεις της θεάς. Πάνω από το κεφάλι του νέου φτερουγίζει ο Έρωτας τείνοντας στη Σελήνη το ξίφος του Ενδυμίωνα, ασφαλισμένο στο θηκάρι του. Το όπλο στα χέρια του Έρωτα υποδηλώνει ότι οι πόθοι που πλημμυρίζουν τις καρδιές θεών και ανθρώπων μοιάζουν με πληγές καμωμένες με ξίφος.

Η παράσταση στο κάτοπτρο από τη Δημητριάδα αποτελεί μία από τις πρωιμότερες απεικονίσεις του θέματος της επίσκεψης της Σελήνης στον Ενδυμίωνα, που χρονολογούνται στα ελληνιστικά χρόνια. Το θέμα γίνεται ιδιαίτερα αγαπητό στη ρωμαϊκή τέχνη και παγιώνεται με τη Σελήνη να προσέρχεται ερωτικά στον Ενδυμίωνα, ενώ αυτός κοιμάται.

Πλήθος παραδειγμάτων σώζονται από την αρχαία ελληνική μυθολογία για το σμίξιμο θεών με θνητούς. Πρωτοστατεί ο Δίας που είχε αμέτρητες θνητές ερωμένες. Η Αφροδίτη συνευρέθηκε με τους θνητούς Άδωνι και Αγχίση. Η Ηώς καταδίωξε και κατέκτησε πολλούς όμορφους νέους, όπως τον Κέφαλο και τον Τιθωνό. Ο Βορέας, απήγαγε την Ωρείθυια, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα, και την οδήγησε στην πατρίδα του τη Θράκη.

Ακόμη και οι θεοί δεν έχουν τη δύναμη να αντισταθούν στην ομορφιά των θνητών και παρασυρμένοι από τα βέλη του Έρωτα καταδιώκουν το αντικείμενο του πόθου τους, που σπάνια τους ξεφεύγει.

Αλεξάνδρα Χατζηπαναγιώτου

Βιβλιογραφία:
Α. Αρβανιτόπουλος, «Αργυρούν κάτοπτρον Δημητριάδος. Σελήνη και Ενδυμίων», Πολέμων Ι (1929), 7-27.
Καράγιωργα-Σταθακοπούλου, Θ., «Αρτέμιδος Φίλος», ΑΔ 54 (1999), Α΄ Μελέτες, 134-135, πίν. 19β.
LIMC II (1984), s.v. Astra, 914, αρ. 55, πίν. 678, 55 (S. Karusu)
LIMC III (1986), s.v. Endymion, 729, αρ. 13 (Η.Gabelman)
Schefold, K., Die Gottersage in der klassischen und hellenistischen Kunst, Munchen 1981, 294, εικ. 428.
Schwarzmaier, A., Griechische Klappspiegel: Untersuchungen zu Typologie und Stil, Berlin 1997, 12, 15, 52, 119-120, 213, 249, αρ. κατ. 35, πίν. 50.1.
Strong, D. E., Greek and Roman Gold and Silver Plate, London 1966,104, πίν. 29 A.
Zuchner, W., Griechische Klappspiegel, Berlin 1942, KS 88, 63, 124, 135, 173-174.