Σύμπλεγμα Θησέα και Μινώταυρου

Βρέθηκε στην Πλάκα

Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αριθμός ευρετηρίου 1664 (Θησέας), 1664 α (Μινώταυρος), Αίθουσα 15

Σωζόμενο ύψος αγάλματος Θησέα 82 εκ. και Μινώταυρου 73 εκ.

Ρωμαϊκό αντίγραφο ενός γλυπτικού συμπλέγματος του 5ουαι. π.Χ., το οποίο ήταν στημένο στην Ακρόπολη και αναφέρεται από τον περιηγητή Παυσανία το 2ο αι. μ.Χ.

Ο «ταύρος του Μίνωα» δεν υπήρξε γιος του μυθικού βασιλιά της Κρήτης, αλλά της συζύγου του Πασιφάης. Η καταγωγή του ήταν θεϊκή. Η βασίλισσα, κόρη του θεού Ήλιου, τον έφερε στον κόσμο ζευγαρώνοντας με έναν πανέμορφο λευκό ταύρο, σταλμένο από τον Ποσειδώνα. Για να το καταφέρει, κρύφτηκε μέσα σε μια κούφια ξύλινη αγελάδα που κατασκεύασε ο μυθικός τεχνίτης Δαίδαλος.

Η Πασιφάη έχει απεικονιστεί να κρατά το μικρό παιδί τρυφερά στην αγκαλιά της, ίσως σε μια σκηνή από την τραγωδία του Ευριπίδη Κρήτες. Η όψη όμως του νεογέννητου πρέπει να τρομοκράτησε τον βασιλιά Μίνωα που αργότερα ανέθεσε στον Δαίδαλο να σχεδιάσει ένα «δαιδαλώδες» υπόγειο καταφύγιο, τον λαβύρινθο, όπου το θηρίο έζησε αλυσοδεμένο όλη τη ζωή του. Μερικές φορές εικονίζεται να φορά χιτώνα με αστέρια, ως αναφορά στην ουράνια καταγωγή του και στο πραγματικό όνομά του, που ήταν Αστερίων ή Αστέριος. Τρεφόταν με ανθρώπινες σάρκες, μεταξύ αυτών των παρθένων και των νέων που έστελνε η Αθήνα ως φόρο. Η αιματηρή εκείνη παράδοση τερματίστηκε όταν ο Θησέας, γιός του βασιλιά της Αθήνας Αιγέα, σκότωσε το θηρίο με τη βοήθεια της βασιλοπούλας Αριάδνης.

Η ανηλεής αυτή συμπλοκή απεικονίζεται στο γλυπτό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Το μεγάλο κεφάλι του ταύρου ξαφνιάζει πάνω στο ανδρικό σώμα. Τα σπασμένα σήμερα κέρατα ξεκινούν από μια συστάδα ατίθασες σγουρές μπούκλες, αλλά στο μέτωπο το τρίχωμα αποδίδεται σαν «εξανθρωπισμένα» μαλλιά σε χαμηλό ανάγλυφο. Τα μεγάλα μάτια στα πλάγια του κεφαλιού, η αρχή της χοάνης των αυτιών, το ρύγχος με τα ανοιχτά ρουθούνια και οι δίπλες στο λαιμό, δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για το μη ανθρώπινο του όντος. Το διόλου ζωώδες αλλά ογκώδες, σφριγηλό σώμα υπήρξε και το κύριο πλεονέκτημά του στην αναμέτρηση με τον Θησέα, που το θηρίο αντιμετώπισε άοπλο ή κρατώντας μια πέτρα. Ο ήρωας επιτέθηκε με ρόπαλο ή ξίφος, σαφή αναφορά στα τεχνουργήματα του ανθρώπου και αφαίρεσε τη ζωή του αντιπάλου που ξεψύχησε μέσα στα αίματα και τις κραυγές: το έλλογο υπερίσχυσε του θηριώδους.

Ο μύθος αυτός ρίζωσε πολύ νωρίς και στη λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες της αρχαιότητας και είναι εκατοντάδες οι σχετικές παραστάσεις στην αρχαία Ελλάδα και στην Ετρουρία. Η Κνωσός απεικόνισε τον Μινώταυρο και τον λαβύρινθο στα νομίσματά της τον 5^ου αιώνα π.Χ., αλλά την ίδια εποχή ο μύθος υιοθετήθηκε από την Αθήνα με σκοπό τη νομιμοποίηση της οικονομικής, ναυτικής και πολιτιστικής κυριαρχίας της, ενώ ο νεαρός Θησέας κατέστη πρότυπο του μελλοντικού πολίτη. Ο Βιργίλιος, ο Οβίδιος και ο Σενέκας εμπλούτισαν τη λατινική γραμματεία με αναφορές στο μύθο και πιθανόν υπήρξαν η αφορμή για την ιδιαίτερη προτίμηση του ρωμαϊκού κόσμου στο θέμα του λαβυρίνθου, με ιλιγγιώδεις απεικονίσεις του σε ψηφιδωτά δάπεδα, ίσως και ως αλληγορία του Άδη. Στο κέντρο τους, το θηρίο πιθανόν συμβόλιζε τον θάνατο από τον οποίο το άτομο μπορούσε να δραπετεύσει μέσω μιας μοναδικής διαδρομής, παρόμοιας με αυτήν που ακολούθησε ο Θησέας.

Ο μύθος του Μινώταυρου ενσωματώνει πολλές άβολες αλήθειες αλλά και πολλές κατακτήσεις του πολιτισμού: στην παραβίαση της φύσης (Πασιφάη και ταύρος), στην ανθρωποθυσία (ανθρωποφαγία), στην υποτέλεια (ανθρώπινες ζωές ως φόρος της Αθήνας στο Μίνωα) αντιπαρατίθενται ο ηρωισμός, η θεϊκή και βασιλική νομιμοποίηση (Ήλιος, Ποσειδώνας, Αιγέας, Θησέας),  η νόηση και η εφευρετικότητα (Δαίδαλος), η αστρονομία (Ήλιος και Αστερίων), η μητρική αγάπη (Πασιφάη και νήπιο Μινώταυρος), η σωτηρία (επικράτηση του Θησέα, έξοδος από το λαβύρινθο) και η επικράτηση του ανθρώπου στην άλογη φύση.

Δρ Δέσποινα Ιγνατιάδου

Βιβλιογραφία

Νικόλαος Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα 2001, αρ. κατ. 169.

Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC), vol. VI (1992), Minotauros, αρ. 66.

Claude Calame, Thésée et l’imaginaire athénien. Légende et culte en Grèce antique, Lausanne 1990

Françoise Frontisi-Ducroux, Ο Μινώταυρος, ή η δημιουργία του υβριδίου, στο  Ο ταύρος στον μεσογειακό κόσμο : Μύθοι και λατρείες (Σ. Αθανασοπούλου, Γ. Τζεδάκις, επιμ.), Αθήνα 2003, 124-131

https://www.theoi.com/Ther/Minotauros.html

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/crete/page_027.html