…καταβαίνων ὥσπερ εἰς Τροφωνίου[1]….
(Αριστοφάνη Νεφέλαι, στίχ. 506-508)

Αναθηματικό ανάγλυφο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 3942

Προέλευση: Λιβαδειά Βοιωτίας
Διαστάσεις: ύψος 0,33 μ., μήκος 0,93 μ.
Χρονολόγηση: 350-325 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 25

Κοντά στην κοίτη της Έρκυνας[2] στη Λιβαδειά Βοιωτίας, βρέθηκε το 1931 ένα αναθηματικό ανάγλυφο από ασβεστόλιθο. Πρόκειται για αφιέρωμα στον θεό-μάντη Τροφώνιο, το μαντείο του οποίου βρισκόταν σε σπήλαιο κοντά στον ποταμό[3]. Το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα επίμηκες με στενό πλαίσιο, αδρά δουλεμένο, ίσως για να δηλωθεί συμβατικά ο χώρος του σπηλαίου μέσα στον οποίο τοποθετείται η πολυπρόσωπη παράσταση, με θέμα τη μύηση ενός πιστού.

Παριστάνονται δώδεκα θεϊκές και τέσσερις ανθρώπινες μορφές, οι τελευταίες σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Από αριστερά προς τα δεξιά πρώτη απεικονίζεται η Κυβέλη, καθισμένη σε θρόνο, έχοντας δίπλα της λιοντάρι, το ιερό ζώο και σύμβολο της. Η δεύτερη, όρθια γυναικεία μορφή κρατά κλειδί, διακριτικό σύμβολο των ιερειών. Δίπλα της βρίσκεται ο μυούμενος, με καλυμμένο το κεφάλι και το πρόσωπο με πέπλο, ντυμένος με μακρύ χιτώνα και χιτωνίσκο. Ακολουθεί ο νεαρός Διόνυσος κρατώντας στο δεξί χέρι κάνθαρο και στο αριστερό θύρσο[4]. Δίπλα του απεικονίζεται ο τραγοπόδαρος και κερασφόρος θεός Παν. Ακολουθεί η Εκάτη, με δάδες στα χέρια. Στο κέντρο του αναγλύφου απεικονίζεται ο Τροφώνιος με κέρας στο αριστερό του χέρι, πλαισιωμένος από φίδια που ανελίσσονται από το έδαφος. Στο δεξιό μέρος της παράστασης, μία τράπεζα προσφορών και πάνω σε αυτήν εδέσματα, πόπανα και πλακούντες[5]. Πίσω από την τράπεζα, τρεις αγένειοι νεαροί άνδρες με κράνη και ασπίδες. Στο δεξί άκρο της παράστασης απεικονίζονται δύο άνδρες με χλαμύδες και κωνικούς πίλους, οι Διόσκουροι. Μπροστά από τους τελευταίους, σε αρκετά μικρότερη κλίμακα, εικονίζονται τέσσερις λατρευτές, πιθανόν η οικογένεια του αναθέτη/ μυούμενου.

Η αινιγματική και εξαιρετικά πολυπρόσωπη παράσταση έχει δεχθεί ποικίλες ερμηνείες από τους μελετητές της, τόσο για την ταύτιση των απεικονιζομένων, όσο και για τη θεότητα στην οποία είναι αφιερωμένη. Ερμηνεύτηκε ως θεοξένια (παράθεση γεύματος σε θεούς) ή ως μία φανταστική μεταθανάτια μύηση ενός αφηρωισμένου νεκρού, είτε στη Μητέρα/Κυβέλη, είτε στον θεό-μάντη Τροφώνιο, θεοί που μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά, παρουσία των ζωντανών μελών της οικογενείας του αναθέτη/ μυούμενου και πληθώρας θεοτήτων.

Δύο είναι οι μυθικές εκδοχές για τον Τροφώνιο. Στην παλαιότερη, εκείνος μαζί με τον αδελφό του Αγαμήδη, εμφανίζονται ως οι θρυλικοί αρχιτέκτονες του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, τα δύο αδέλφια ανέλαβαν να οικοδομήσουν και το θησαυροφυλάκιο του Υριέως, «επωνύμου» ήρωα [6] της Υρίας, στην περιοχή της Τανάγρας. Έχοντας την τεχνογνωσία, εισέρχονταν λάθρα στο θησαυροφυλάκιο και αφαιρούσαν από τους θησαυρούς του Υριέως. Ο τελευταίος όταν αντιλήφθηκε την κλοπή, έστησε παγίδα, στην οποία πιάστηκε ο Αγαμήδης. Ο Τροφώνιος, για να σώσει τον αδερφό του από τα βέβαια βασανιστήρια, αλλά και για να μην αποκαλυφθεί ο ίδιος, αναγκάστηκε να τον αποκεφαλίσει. Ο αδελφοκτόνος κατά τη φυγή του εξαφανίστηκε μυστηριωδώς μέσα σε ένα ρήγμα της βοιωτικής γης. Εκεί δημιουργήθηκε το μαντείο του, όπου ελάμβαναν χρησμό όσοι τολμούσαν να αψηφήσουν τον τρόμο της νυκτερινής καθόδου σε αυτό, που είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας αληθινής κατάβασης στον Κάτω Κόσμο.

Αναφορές στο μαντείο του Τροφώνιου και στη μορφή της λατρείας του υπάρχουν σε αρκετά χωρία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, από τον 5ο αι. π.Χ. ως τον 2ο αι. μ.Χ. Η πληρέστερη, ωστόσο, περιγραφή του μαντείου και του τελετουργικού του ανήκει στον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος όχι μόνο το επισκέφθηκε, αλλά έλαβε χρησμό και ο ίδιος σ’ αυτό. Τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μαρτυρία του επιβεβαιώνουν την επιβίωση πολλών βασικών στοιχείων ενός σύνθετου τελετουργικού μύησης που περιλάμβανε καθαρμούς, εγκοίμηση, ειδική δίαιτα, λουτρό, επάλειψη ελαίου, πόση ύδατος, προσευχές, συγκεκριμένη ένδυση και, τέλος, την υπό τη γη κάθοδο, η οποία εμφανίζεται ήδη στις παλαιότερες πηγές.

[1] (στ. 506) ΣΤ. εἰς τὼ χεῖρέ νυν δός μοι μελιτοῦτταν πρότερον· ὡς δέδοικ᾽ ἐγὼ εἴσω καταβαίνων ὥσπερ εἰς Τροφωνίου.
(Μεταφρ.: ΣΤΡ Μια τηγανίτα με μέλι δώσ᾽ μου πρώτα να κρατάω· γιατί φοβούμαι· λέω πως κατεβαίνω μες στο άντρο του μαντείου του Τροφωνίου.) Αριστοφάνη Νεφέλαι, στίχ. 506-508 Μετάφραση Θρ. Σταύρου,

(ΠΗΓΗ: Μνημοσύνη. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας /https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=143&page=12 ).

Λίγο πριν την έναρξη της μύησής του στα μυστήρια των Νεφελών, ο Στρεψιάδης, εμφανώς φοβισμένος, παρακαλεί τον Σωκράτη με τα παραπάνω λόγια, σε μια σκηνή που ανακαλεί έντονα την τρομακτική κατάβαση του χρηστηριαζομένου στον Τροφώνιο. Πρβ.: ἔχων μάζας μεμαγμένας μέλιτι (Παυσ. 9.39.11).

(ΠΗΓΗ: https://anastrophe.uchicago.edu/cgi-bin/perseus/citequery3.pl?dbname=GreekNov21&getid=0&query=Paus.%209.39 ).

[2] Η Έρκυνα ήταν η Ναϊάδα-νύμφη του ομώνυμου μικρού ποταμού που διασχίζει, έως και σήμερα, την πόλη της Λειβαδιάς. Στη μυθολογία αναφέρεται ως παιδική σύντροφος της Περσεφόνης και δευτερεύουσα θεότητα του χθόνιου μαντείου του Τροφώνιου.

[3] Παυσανίας IX: 39. 1.

[4] Θύρσος: ραβδί στεφανωμένο με κισσό και αμπελόφυλλα με κουκουνάρι στην κορυφή, σύμβολο του θεού Διονύσου.

[5] Πόπανα: εδέσματα που συνδέονται με λατρευτικές τελετές και με τη χθόνια λατρεία. Πλακοῦντες: είδος γλυκίσματος που κατασκευαζόταν από μέλι ή τυρί. Προσφέρονταν σε θεούς και ήρωες και έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο στο τελετουργικό των θυσιών.

[6] Επώνυμος ήρωας: ήρωας που το όνομά του δόθηκε σε μια πόλη.

Ευγενία Μήτρου-Γεωργίου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bonnechere, P. 2003, Trophonios de Lébadée. Cultes et mythes d’une cité béotienne au miroir de la mentalité antique (Religions in the Graeco-Roman World 150), Brill, Leiden, p. 318-322.

Καλτσάς, Ν. 2001, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Τα Γλυπτά, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, σελ. 216-217, αρ. 448.

Υφαντής, Π. 2022,Το μαντείο του Τροφωνίου στη Λεβάδεια, Διατριβή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα, σελ. 95-96.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Connelly, J-B. 2007, Portrait of a priestess, Women and Ritual in Ancient Greece, Princeton University Press.

Παπαχατζής, Ν. 1981, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης, Βοιωτικά – Φωκικά. Αθήνα.

Ustinova, Y. 2002, “Either a Daimon, or a Hero, or Perhaps a God:” Mythical Residents of Subterranean Chambers, Kernos 15.

https://www.fhw.gr/projects/boeotia/trophonio/index.php?view=page&sid=13&lang_id=gr (τελευταία επίσκεψη 17/2/2025).

https://www.theoi.com/Nymphe/NympheHerkyna.html (τελευταία επίσκεψη 17/2/2025).