Νεολιθικό πήλινο ειδώλιο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 5947

Προέλευση: Νεολιθικός οικισμός Σέσκλου Μαγνησίας, Θεσσαλία
Διαστάσεις: Ύψος 6,5 εκ.
Χρονολόγηση: Αρχαιότερη Νεολιθική (6500-5800 π.Χ.)
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 5, Προθήκη 9.

Ένα ιδιότυπο πήλινο ειδώλιο «κενταύρου» αποκαλύπτει μια υπερφυσική πτυχή της αντίληψης που είχαν οι νεολιθικοί κάτοικοι της Θεσσαλίας για τον κόσμο. Ανάμεσα στα πήλινα νεολιθικά ειδώλια από την περιοχή αυτή, την πατρίδα των Κενταύρων των ιστορικών χρόνων[1], το μη φυσικό αυτό ον, ξεχωρίζει. Οι κοινωνίες της Θεσσαλίας δημιούργησαν μεγάλη ποικιλία μικρογραφικών αναπαραστάσεων ανθρώπινων μορφών, όπου επικρατεί το γυναικείο φύλο, ακολουθεί το ανδρικό, χωρίς να απουσιάζουν οι άφυλες και ερμαφρόδιτες μορφές. Ο εικαστικός μικρόκοσμος συμπληρώνεται με ομοιώματα ζώων, οικιών και αντικειμένων. Παρά τον πλούτο της απεικονιστικής μαρτυρίας, η σημασία και λειτουργία των ειδωλίων στην τελετουργική ζωή των νεολιθικών οικισμών, τον συνήθη τόπο εύρεσης τους, δεν μπορεί να προσδιοριστεί με βεβαιότητα. Συμβόλιζαν άραγε θεότητες ή ανθρώπους σε έναν μη-λεκτικό κώδικα επικοινωνίας;

Η έμφαση στα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος που σχετίζονται με τη γονιμότητα (εγκυμοσύνη, θηλασμός, φαλλικά σύμβολα) δηλώνει σε κάθε περίπτωση τον πρωταρχικό σκοπό της κοινωνίας, την επιβίωση και διαιώνισή της, την κατανίκηση, μεταξύ άλλων, των φυσικών κινδύνων και ορίων. Στην προσπάθεια αυτή, υπερφυσικές και μαγικές δυνάμεις μορφοποιούνται ως σύμμαχοι ή εχθροί, αν κρίνουμε από τα μειξογενή όντα που απεικονίζονται σε ειδώλια[2].

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το ειδώλιο του «κενταύρου» από τον νεολιθικό οικισμό του Σέσκλου, στους πρόποδες του Πηλίου. Ο χαρακτηρισμός «κένταυρος» αποδόθηκε από τον ίδιο τον ανασκαφέα, τον Χρήστο Τσούντα, στο ημερολόγιο της ανασκαφής[3] και στη δημοσίευση[4] με σχεδιαστική  αναπαράσταση του ειδωλίου. Απεικονίζεται πιθανότατα ανδρική μορφή της οποίας το μεν άνω σώμα είναι ανθρώπινο, το δε κάτω κάποιου τετράποδου ζώου, αλλά όχι αλόγου όπως των κενταύρων των ιστορικών χρόνων, άλλωστε οστά ιπποειδών δεν έχουν ταυτιστεί στην νεολιθική Θεσσαλία.

Πλασμένο από τεφρό υπόλευκο πηλό, το ειδώλιο από το Σέσκλο δεν σώζεται ακέραιο, λείπει το αριστερό χέρι από τον αγκώνα και το δεξί από τον ώμο, τα πίσω πόδια σώζονται πλήρως, ενώ λείπει το μεγαλύτερο μέρος των μπροστινών ποδιών. Στο φθαρμένο πρόσωπο προβάλλουν τα ανάγλυφα μάτια. Η κόμη πέφτει στους ώμους και τον αυχένα σχηματίζοντας πέντε βοστρύχους. Ο ανθρώπινος κορμός είναι κατακόρυφα προσκολλημένος στο οριζόντιο τμήμα, το οποίο απολήγει σε τέσσερα τοξωτά κυλινδρικά πόδια, τα μπροστινά πιο κοντά από τα πίσω. Μια επικλινής μάζα πηλού ενοποιεί τον ανθρώπινο κορμό με τα πίσω πόδια του ζώου.

Το ειδώλιο προσομοιάζει με ειδώλια κυρίως ανδρικών μορφών με τα χέρια επί των μηρών, καθιστών σε σκαμνιά από την Θεσσαλία[5], όπου παρατηρείται συνίζηση των ποδιών της ανθρώπινης μορφής με τα μπροστινά πόδια του καθίσματος.  Η ομοιότητα επιτείνεται όταν το κάθισμα αντί κατακόρυφα πίσω πόδια έχει τοξωτά. Υπάρχουν, όμως κάποιες διαφορές: στις καθιστές ανθρώπινες μορφές, το σώμα είναι πάντα διακριτό από το κάθισμα και τα τέσσερα πόδια σχηματίζουν ισοϋψή τόξα.

Η ανθρώπινη καθιστή μορφή θεωρείται ότι συμβολίζει κοινωνική επισημότητα, δύναμη και εξουσία. Η διφυής μορφή του «κενταύρου» συνενώνει μαγικά την ανθρώπινη με την ζωώδη δύναμη της Φύσης, απαραίτητη για την επιβίωση, αλλά και υπολογίσιμο αντίπαλο, πιθανόν με αποτροπαϊκή ισχύ.

[1] Χάλκινο ειδώλιο Κενταύρου των ιστορικών χρόνων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. ευρ. ΕΑΜ Χ 6680):  Αλεξάνδρα Χατζηπαναγιώτου, «Θηρία δίμορφα, αλογόμορφα…», Έκθεμα του μήνα, Ιούνιος 2021.

[2] Βλ. για παράδειγμα, πήλινη προτομή μισή ανθρώπου και μισή ζώου από την Μαγούλα Βραστερή της Θεσσαλίας (Toufexis 2003, εικ. 29.4).

[3] Το ειδώλιο βρέθηκε στις 25 Ιουλίου 1901 και στο ημερολόγιο ο ανασκαφέας παραθέτει σύντομη περιγραφή του: «Πλησίον τοῦ μέρους, ὅπου τά χθεσινά εἰδώλια, ἀνεκαλύφθη καί ἄλλο πήλινον οὐχί ἄρτιον, παράξενον, διότι ὁμοιάζει ὡσεί Κενταύρου.» (Ημερολόγιο 4, σελ.143. Για την αρίθμηση των ημερολογίων του Χρήστου Τσούντα που φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, βλ. Manteli 2020, 312, σημ. 22).

[4] Τσούντας 1908, 293-294, πίν. 33α και β.

[5] Δύο ειδώλια από την Θεσσαλία καθιστών ανδρικών μορφών σε κάθισμα με τοξωτά κυλινδρικά πόδια (Θεοχάρης 1981, 62-63, εικ. 22-23Ο ίδιος θεσσαλικός τύπος συναντάται ως επείσακτος και στη Μακεδονία (Χρυσοστόμου 2024, 84, εικ. 3).

 Δρ Κάτια Μαντέλη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Dönmez, 2018. S. Dönmez, “Hybrid beings and representation of power in the prehistoric period”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD) 64, 97-124.  

Θεοχάρης 1981. Δ. Ρ. Θεοχάρης, Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.   

Manteli 2020. K. Manteli, “Christos Tsountas in the Cretan State in the early 20th century: through the archives of the National Archaeological Museum”, στο M. Lagogianni-Georgakarakos και T. Koutsogiannis (επιμ.) These are what we fought for. Antiquities and the Greek War of Independence. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, 306-313.

Μαραγκού 2024. Χρ. Μαραγκού, “Πέρα και γύρω από τον άνθρωπο – ειδώλια άλλων: μικρογραφίες του τεχνητού περιβάλλοντος (νεολιθική περίοδος – πρώιμη χαλκοκρατία)” στο Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ο. Πάλλη και Ε. Παπαδοπούλου (επιμ.) Το ειδώλιο στον βορειοανατολικό χώρο από την προϊστορία έως τους ρωμαϊκούς χρόνους/ Figurines in Northern Greece from Prehistory to Roman Times. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου/ Scientific Symposium Proceedings 11-13.10.2018, τόμος /volume Α. Θεσσαλονίκη/ Thessaloniki: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης/ Archaeological Museum of Thessaloniki, 32-49.

Toufexis 2003. G. Toufexis, “Animals in the Neolithic art in Thessaly”, στο E. Kotjapopoulou & Y. Hamilakis (επιμ.) Zooarchaeology in Greece: Recent Advances, British School at Athens Studies 9, 263-271.

Τσούντας 1908. Χρ. Τσούντας, Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Χουρμουζιάδης 1994. Γ. Χουρμουζιάδης, Τα Νεολιθικά ειδώλια. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ.

Χρυσοστόμου 2024. Π. Χρυσοστόμου, “Η νεολιθική ειδωλοπλαστική στους υδάτινους κόσμους των λεκανών του Αμυνταίου και των Γιαννιτσών. Τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ειδωλίων, τα ανασκαφικά συμφραζόμενα και η προσπάθεια ερμηνείας της χρήσης και της λειτουργίας τους στον κοινωνικό τους χώρο”, στο Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ο. Πάλλη και Ε. Παπαδοπούλου (επιμ.) Το ειδώλιο στον βορειοανατολικό χώρο από την προϊστορία έως τους ρωμαϊκούς χρόνους/ Figurines in Northern Greece from Prehistory to Roman Times. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου/ Scientific Symposium Proceedings 11-13.10.2018, τόμος /volume Α. Θεσσαλονίκη/ Thessaloniki: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης/ Archaeological Museum of Thessaloniki, 82-91.