Βοιωτικός ερυθρόμορφος σκύφος

Αποδίδεται στον Ζωγράφο του Χορεύοντος Πανός

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Αγγείων, αρ. ευρ. Α 12591

Προέλευση: Άγνωστη (Συλλογή Παπαδήμα)

Διαστάσεις: Ύψ. 8,7–8,9 εκ.

Χρονολόγηση:  Περ. 420 π.Χ.

Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 56, Προθήκη 141.

Στην προθήκη με τα εντυπωσιακά ερυθρόμορφα αγγεία του βοιωτικού εργαστηρίου, o μικρός σκύφος Α 12591 περνά σχεδόν απαρατήρητος. Ωστόσο, εάν τον κοιτάξει κανείς πιο προσεκτικά διαπιστώνει πόσο ξεχωριστός είναι, καθώς οι παραστάσεις του ρίχνουν φως σε ιδιωτικές τελετουργίες στο πλαίσιο λαϊκών δοξασιών.

Στη μία όψη καθισμένη γυναίκα με χιτώνα, ιμάτιο και ταινία στα μαλλιά, κρατά στην αγκαλιά φασκιωμένο βρέφος. Στην άλλη, ένα στεφανωμένο αγοράκι προσπαθεί να προσελκύσει τον σκύλο που βρίσκεται δίπλα του. Η σκηνή αυτή θα μπορούσε να είναι μια από τις πολλές που εικονίζουν παιδιά με τα αγαπημένα τους κατοικίδια, αν το μικρό αγόρι δεν ήταν ντυμένο σαν ιερέας (πάνω από τον γιορτινό χιτώνα με τα μακριά κεντητά μανίκια φορά τον χαρακτηριστικό μακρύ κοντομάνικο άζωστο χιτώνα των ιερέων) και δεν κρατούσε στο δεξί του χέρι ένα μεγάλο μαχαίρι. Το παιδί φαίνεται έτοιμο να θυσιάσει τον σκύλο. Όσο εξωπραγματική κι αν φαίνεται σήμερα αυτή η διαπίστωση, οι θυσίες σκύλων δεν ήταν άγνωστες στις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές θρησκευτικές-μαγικές πρακτικές, ιδιαίτερα σε τελετουργίες καθαρμών. Μάλιστα, οι αρχαίοι θεωρούσαν τον σκύλο ακάθαρτο ζώο, και άρα ιδανικό για θυσίες αυτού του τύπου, όπου ως κάθαρμα απορροφούσε το μίασμα και εξασφάλιζε την επιδιωκόμενη κάθαρση. Γνωστές είναι οι θυσίες σκύλων στην Εκάτη, ενώ κατά την τελετή του περισκυλακισμού κουτάβια τρίβονταν πάνω στα σώματα εκείνων που ήθελαν να εξαγνισθούν. Σκυλιά χρησιμοποιούνταν και για τον καθαρμό του στρατού στη  Μακεδονία στην εορτή των Ξανδικών, σε δημόσιες τελετές εξαγνισμού στη Βοιωτία, ενώ κουτάβια θυσίαζαν οι έφηβοι της Σπάρτης στον Άρη/Ενυάλιο πριν τους αγώνες στον Πλατανιστά (νησί στον Ευρώτα).

Παρόλα αυτά, το κλειδί για την ερμηνεία της παράστασης το προσφέρει η γυναίκα με το βρέφος στην άλλη όψη του αγγείου. Πρόκειται, άραγε, για την ίδια τη μητέρα του μωρού ή για κάποια κουροτρόφο θεά; Είναι γνωστό ότι η γέννηση και η πρώιμη παιδική ηλικία ελέγχονταν από αυστηρές χθόνιες θεότητες, που οι επίτοκες και αρτίτοκες μητέρες προσπαθούσαν να εξευμενίσουν: στο Άργος σκύλοι θυσιάζονταν στην Ειλιονία, ενώ στην Αττική, στο ακρωτήριο Κωλιάς, παρόμοια θυσία προσφερόταν στις Γενετυλλίδες  Αποδέκτης τέτοιων θυσιών ήταν επίσης η Εκάτη ως θεά του τοκετού και κουροτρόφος, και ίσως και η Ειλείθυια.

Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να συμπεράνει κανείς ότι η επικείμενη θυσία του σκύλου στον βοιωτικό σκύφο αποτελεί υπαινιγμό σε κάποια ιδιωτική τελετουργία καθαρμού που σχετίζεται με τη γέννα. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι, ήδη από τη Μέση Γεωμετρική περίοδο και έως τον  2ο/1ο αι. π.Χ., οστά σκύλων συνδέονται συχνά με γυναικείες ταφές, απορρίψεις εμβρύων και βρεφών σε πηγάδια, και πιθανώς και με γυναίκες που πέθαναν στη γέννα.

Η καλή κατάσταση διατήρησης του σκύφου μας ίσως υποδηλώνει την ταφική του χρήση. Κρίνοντας, μάλιστα, από το μικρό μέγεθος και την εικονογραφία του, μπορεί εύλογα να υποθέσει κανείς ότι η ταφή την οποία συνόδευε θα ήταν παιδική.

Δρ. Χ. Αβρονιδάκη

Bιβλιογραφία

C. Avronidaki, “Boeotian Red Figure Imagery on two New Vases by the Painter of the Dancing Pan”, Antike Kunst 51 (2008) 8–14, 15, 16, 19, 20, εικ. 1, πίν. 5,1–3 και 6,4–5.
C. Avronidaki, Corpus Vasorum Antiquorum Athens 9, 134-136, πίν. 53, 68,6, εικ. 48 (υπό εκτύπωση).