Το έκθεμα του μήνα
Ο κρατήρας της συντροφικότητας
Αττικός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας
Του Ζωγράφου της Uppsala
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Αγγείων, αρ. ευρ. Α 11559
Προέλευση: Άγνωστη
Διαστάσεις: Ύψ. 0.30μ., διάμ. χείλ. 0,317μ., διάμ. βάσ. 0.15μ.
Χρονολόγηση: 400-375 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Αγγείων, Αίθουσα 55, Πρ. 117.
Μία παρέα ανδρών ανακεκλιμένων[1], με συμποτικά- τελετουργικά αντικείμενα στο χέρι, όπως ρυτό και φιάλη, απολαμβάνει το κρασί που τους προσφέρει ο γυμνός οινοχόος[2], ο παῑς, ο ωραιότερος από τους πιο όμορφους δούλους. Οι άντρες ταξιδεύουν ήδη με τους ήχους της μουσικής της νεαρής αυλητρίδας[3], την οποία ο μεγαλύτερος συνδαιτυμόνας, και πιθανόν οικοδεσπότης της βραδιάς- αφού προβάλλεται στο κέντρο της παράστασης- αγγίζει ερωτικά. Τον κεφαλόπονο της οινοποσίας ξορκίζουν οι εταίροι με στεφάνια από φύλλα και άνθη συγκεκριμένων φυτών, συνήθεια εισηγμένη από τα θρησκευτικά πανηγύρια της Ιωνίας. Μπροστά τους είναι τοποθετημένα τραπεζάκια με εδέσματα, ίσα στον αριθμό, σε μία δήλωση ισοτιμίας, που αποτελεί την κοινωνική βάση του συμποσίου.
Στην παράσταση του κρατήρα προβάλλεται το κυρίως μέρος του συμποσίου- η οινοποσία και οι συζητήσεις μεταξύ των παρισταμένων, τα πειράγματα και η διασκέδαση- το οποίο ακολουθεί την ολοκλήρωση του δείπνου. Η εισαγωγή στη συμποτική διαδικασία πραγματοποιείται με μία σπονδή, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πηγών. Η διοργάνωση ενός συμποσίου ήταν μία δαπανηρή υπόθεση, αν και μικρός ο κύκλος των συμμετεχόντων, ενώ, παρά την ευθυμία της ομήγυρης, είχε εθιμοτυπία καθορισμένη και κανονισμούς που όριζε κάθε φορά ο εκλεγμένος επικεφαλής, όπως ο αριθμός των κρατήρων κρασιού που θα καταναλώνονταν αλλά και η αναλογία οίνου και νερού. Ξεκινούσε νωρίς το βράδυ και η διάρκειά του ήταν ανάλογη της επιτυχίας του.
O κρατήρας[4] μάς προσφέρει μία αρμονική συνάθροιση, που δεν ξεφεύγει από τα όρια της ευπρέπειας. Άλλωστε, στο κοινό συνειδησιακό είναι εδραιωμένη η συναίσθηση των δεινών που μπορεί να επιφέρει η υπερβολική οινοποσία. Ήδη, αυτά διδάσκονται στην απαρχή της αρχαιοελληνικής μυθολογίας, στον Όμηρο, με την τύφλωση του Πολύφημου και την απρεπή στάση των Κενταύρων. Επίσης, παρά τη συνήθεια να προσκαλούνται και διασκεδαστές, μεταξύ αυτών γυναίκες μουσικοί, για να συντροφεύουν τους άντρες, δάνειο από τα συμπόσια της Ιωνίας από τον 7ο αι. π.Χ., σε απομίμηση των συμποσίων των Λυδών, οι συμποσιαστές είχαν υποχρέωση να μετέχουν με τον λόγο αλλά και τη μουσική τους στη συντροφιά. Έτσι, το συμπόσιο αποτέλεσε την κοιτίδα της λυρικής ποίησης, αφού κάποιος “ποιητής”, απήγγειλε στην ομήγυρη στίχους του, με τη συνοδεία λύρας[5]. Το κέντρο αναφοράς της συνάθροισης ήταν ο κρατήρας, που ως ιερό δισκοπότηρο μετουσίωνε το νερό και τον οίνο σε σχέσεις στοργής, σεβασμού, θαυμασμού και συντροφικότητας.
[1] Η πρώτη νύξη για τη συνήθεια της ανάκλισης κατά τη διάρκεια του συμποσίου προέρχεται από λογοτεχνικό κείμενο του 7ου αι. π.Χ. (Αλκμάνας (απ. 19 [Αθήναιος, 111a]), στάση που μέχρι τότε αποδιδόταν σε θεούς ή σε ημίθεους, όπως ο Διόνυσος, ο Ερμής και ο Ηρακλής. Ήδη, στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. μαρτυρείται από την αγγειογραφία η συνήθεια της κατάκλισης κατά τη διάρκεια εορτασμών.
[2] Ο αρχετυπικός οινοχόος, είναι ο Γανυμήδης, ο περιώνυμος για την ομορφιά του έφηβος, που μεταφέρθηκε στον Όλυμπο για να οινοχοεί στα συμπόσιο των θεών και κέρδισε ως αντίδωρο την αθανασία και την αιώνια νιότη.
[3] Βάρβιτος, αυλοί και κρόταλα συνδέονται με το συμπόσιο, όπου σε παλαιότερες εποχές τη μουσική εκτελούσαν συνήθως οι ίδιοι οι συμπότες, δείγμα της παιδείας και της καλλιέργειάς τους. Μάλιστα, ο Θεμιστοκλής, ταπεινής καταγωγής, ντροπιάστηκε σε συμπόσιο όταν δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στην απαγγελία και στη μουσική.
[4] Η χρήση του κρατήρα, διαφορετικών διαστάσεων, για την κράση, τη μίξη του κρασιού με νερό, ιστορείται ήδη στα ομηρικά έπη και μάλιστα το νερό ήταν λιγότερο σε περιπτώσεις που ο οικοδεσπότης ήθελε να περιποιηθεί φιλικά του πρόσωπα. (Ιλιάς Ι, 200-205 κ.εξ.).
[5] Παράλληλα, το συμπόσιο ήταν και ο χώρος που οι συμποσιαστές έπαιρναν τον λόγο, ο ένας μετά τον άλλο, καταθέτοντας τις απόψεις τους επί ενός θέματος που έχει αποφασιστεί από κοινού. Τα σημερινά επιστημονικά “συμπόσια”, επιστημονικές συναντήσεις εθνικές και διεθνείς, αποτελούν απόηχο των αρχαίων ελληνικών συμποσίων.
Δρ. Ε. Οικονόμου
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Μ. Τιβέριος, Συμπόσιο και συμποσιακό τελετουργικό στην Αρχαία Αθήνα, Thessaloniki 2020.
K. Toppe, The imagery of the Athenian Symposium, Cambridge University Press, 2012.
Α. Γουλάκη-Βουτυρά, Μύθος και πραγματικότητα στην αρχαία ελληνική μουσική, στο Μουσών Δώρα. Μουσικοί και χορευτικοί απόηχοι από την αρχαία Ελλάδα (Ε Ανδρίκου-Α. Γουλάκη-Βουτυρά-Χ. Λαναρά-Ζ. Παπαδοπούλου επιμ.), Αθήνα 2004, σελ. 39-45.
P. Schmitt-Pantel, “Sacrificial Meal and Symposion: Two Models of Civic Institutions in the Arcaic City?”, in Sympotica, A symposium on the Symposion (Ο. Murray ed.), Oxford: Clarendon Press, 1999.