…αμφί δε χλαίναν εέσσατ’ αλεξάνεμον, μάλα πυκνήν…
Οδ., ξ 529

…κάπα πολύ χοντρή, απ’ τον άνεμο να τον φυλάει, τυλιχτή…
(Ομήρου Οδυσσειάς, Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Κακριδή, Αθήνα 1938)

Ειδώλιο χωρικού
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, αρ. ευρ. Χ 13057

Προέλευση: Από το αρχαίο αρκαδικό ιερό του Νομίου Πανός κοντά στη Νέδα (Μπέρεκλα) της σημερινής Μεσσηνίας
Διαστάσεις: Ύψος: 0,077μ
Χρονολόγηση: Αρχές 5ου αι. π.X.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Συλλογής Έργων Μεταλλοτεχνίας, Αίθουσα 37 Προθήκη 22.

Το χάλκινο, χυτό ειδώλιο παριστάνει νεαρό, αγένειο χωρικό, που όρθιος αντικρίζει κατάματα το θεατή. Στο μεγάλο, κατά αναλογία προς το σώμα, κεφάλι φοράει κωνικό κάλυμμα, τον πίλο. Στο πρόσωπο με τα αδρά χαρακτηριστικά δεσπόζουν τα ορθάνοιχτα μάτια. Το σώμα είναι τυλιγμένο με μακρύ ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτα μόνο τα άκρα πόδια με τα κλειστά υποδήματα. Τα χέρια διαγράφονται κάτω από ένδυμα, λυγισμένα στους αγκώνες και ενωμένα μπροστά από τη μέση, σε εμφανή προσπάθεια να συγκρατήσουν το ιμάτιο εντελώς κλειστό. Οι παρυφές κλείνουν κάτω από το λαιμό με εγχάρακτα αποδοσμένη περόνη με δακτυλιόσχημη απόληξη. Οι κατακόρυφες πτυχώσεις του ιματίου απεικονίζονται με εγχάρακτες κυματοειδείς γραμμές.

Το ειδώλιο, γοητευτικό έργο επαρχιακής τέχνης του πρώιμου 5ου αι. π.Χ., βρέθηκε σε ένα αγροτικό ιερό στις νότιες πλαγιές του Λύκαιου όρους (Νόμια όρη), στη νοτιοδυτική Αρκαδία, δίπλα στις πηγές του ποταμού της Νέδας. Εκεί λατρευόταν ο Νόμιος Παν, προστάτης θεός των κοπαδιών και των κτηνοτρόφων, γέννημα θρέμμα της Αρκαδίας. Ο αναθέτης του ειδωλίου θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα άνθρωπος ταπεινός, κάτοικος της αρκαδικής υπαίθρου, κτηνοτρόφος ή βοσκός. Ευχαρίστησε τον Πάνα για την προστασία των ζώων του και παράλληλα του ίδιου και της οικογένειάς του με ένα ειδώλιο που απεικόνιζε τον ίδιο του τον εαυτό, ντυμένο κατάλληλα τόσο για τις καθημερινές του ασχολίες όσο και για την επίσκεψη-προσκύνημα στο ορεινό αγροτικό ιερό. Το μακρύ ιμάτιο που τυλίγει τη μορφή παραπέμπει στη γνωστή από τις γραπτές πηγές χλαίνα, είδος ζεστού μάλλινου πανωφορίου, παραλλαγή του ιματίου, που φοριόταν πάνω από το χιτώνα και ήταν κατάλληλο για να προστατεύει από τις άσχημες καιρικές συνθήκες όσους δούλευαν στην ύπαιθρο. Το μέγεθος της χλαίνας επέτρεπε και τη χρήση της ως κουβέρτας, ενώ η συγκράτησή της με περόνη αναφέρεται ήδη στον Όμηρο (Ιλ., Κ 133).

Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι που εργάζονταν σε εξωτερικούς χώρους φορούσαν στο κεφάλι τους τον πίλο, μαλακό σκούφο από μαλλί, γούνα, τσόχα ή δέρμα ζώου, απαραίτητο για να κρατά το κεφάλι ζεστό. Στην αρχαία ελληνική τέχνη εμφανίζονται με πίλο ψαράδες, βαρκάρηδες, αγρότες, βοσκοί, κυνηγοί, αχθοφόροι, αμαξάδες, δούλοι, κεραμείς, χαλκουργοί και παιδιά. Ο πίλος εξελίχτηκε εικονογραφικά σε σήμα κατατεθέν των ανθρώπων κατώτερου κοινωνικού επιπέδου που ασχολούνταν με χειρωνακτικές εργασίες στο άστυ ή την ύπαιθρο. Μία παραλλαγή του πίλου που έμοιαζε με κωνικό καπέλο από σκληρό υλικό, συνήθως με μικρό γείσο και θηλειά στην κορυφή για να κρεμιέται, φορέθηκε, ως εναλλακτικό του πλατύγυρου πέτασου, από θεούς, ιππείς, ταξιδιώτες και αριστοκράτες. Από αυτόν εξελίχτηκε το κράνος τύπου πίλου (πίλος λακωνικός ή αρκαδικός). Ο πίλος επίσης θεωρείται διακριτικό ενδυματολογικό στοιχείο στην εικονογραφία του ήρωα Οδυσσέα, όπως και των Διόσκουρων. Τα υποδήματα του ειδωλίου φαίνονται αποσπασματικά, σίγουρα όμως πρόκειται για είδος μπότας, κατάλληλο για ανθρώπους που κυκλοφορούν στην ύπαιθρο, ίσως εμβάδες, ενδρομίδες ή καρβατίναι.

Αλεξάνδρα Χατζηπαναγιώτου

Βιβλιογραφία:
Κουρουνιώτης, Κ., «Ανασκαφή ιερού νομίου Πανός», ΠΑΕ , 1902, 72-75.
Stais, V., Marbres et Bronzes du Musee National I, Athens 1910, 311.
Lamb, W., “Arcadian Bronze Statuettes”, BSA 27 (1925-26), 139, αρ. 16.
Lamb, W., Ancient Greek and Roman Bronzes, Chicago 1969, 93.
Jacobsthal, P., Greek Pins and their Connexions with Europe and Asia, Oxford 1956, 106 (για τα ειδώλια Αρκάδων χωρικών) και 134 (για περόνες με δακτυλιόσχημη κεφαλή).
Jost, M., “Statuettes de Bronze Archaiques provenant de Lykosoura”, BCH 99 (1975), 342-344, εικ. 8.
Jost, M., Sanctuaires et Cultes d’ Arcadie, Paris 1985, 187, 408 σημ. 1, πίν. 51.2.
Fuchs W. – Floren J., Die Griechische Plastik, Band I, Munchen 1987, 229 σημ. 22.
Hubinger, U., “On Pan’s Iconography and the Cult in the Sanctuary of Pan on the Slopes of Mount Lykaion”, στο Hagg, P. (επιμ.) The Iconography of Greek Cult in the Archaic and Classical periods, Proceedings of the First International Seminar on Ancient Greek Cult organized by the Swedish Institute at Athens and the European Cultural Centre of Culture of Delphi, Delphi 16-18 November 1990, KERNOS Supplement 1, Athenes – Liege 1992, 189-207, Appendix 208, Α.4.
Βοκοτοπούλου, Ι., Αργυρά και Χάλκινα έργα τέχνης στην Αρχαιότητα, Αθήνα 1997, 89, 235, αρ. 67.

Για τη χλαίνα βλ.:
Losfeld, G., Essai sur le Costume Grec, Paris 1991, 153-158.

Για τον πίλο βλ.:
Χατζηδημητρίου, Α., Παραστάσεις εργαστηρίων και εμπορίου στην εικονογραφία των Αρχαϊκών και Κλασικών Χρόνων, Αθήνα 2005, 133-134 (με πλούσια βιβλιογραφία).
Pipili, Μ., “Wearing an Other hat”, στο Cohen, B. (επιμ.), Not the Classical ideal: Athens and the Construction of the Other in Greek Art, Leiden 2000, 153-179, κυρίως 163-179.

Για τον λακωνικό ή αρκαδικό πίλο βλ.:
Αβρονιδάκη, Χ., Ο Ζωγράφος του Άργου, Συμβολή στη έρευνα της βοιωτικής ερυθρόμορφης κεραμικής στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ., Αθήνα 2007, 103, σημ. 575 (πλούσια βιβλιογραφία).

Για τα αρχαία ελληνικά υποδήματα βλ.:
Corso, A., «Αρχαία Ελληνικά Υποδήματα», Αρχαιολογία και Τέχνες 82 (2002), 59-67.
Αθανασοπούλου, Σ., «Χνάρια γυναικείων σανδαλιών», επίσημη ιστοσελίδα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, ΕΚΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2017 (https://www.namuseum.gr/object-month/2017/apr/apr17-gr.html).