Ψηφιδωτό δάπεδο οικίας με παράσταση κεφαλής Μέδουσας

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. 16207

Προέλευση: Πειραιάς

Διαστάσεις: Μήκος: 3,08 μ. Πλάτος: 3,00 μ. Ύψος κεφαλής Μέδουσας 0,65 μ.

Χρονολόγηση: 2ος αι. μ.Χ.

Χώρος έκθεσης: Αίθριο του Μουσείου

Κοιτώντας το ψηφιδωτό, το βλέμμα του επισκέπτη τραβά το μελαγχολικό και όμορφο πρόσωπο της Μέδουσας, έργο άξιου τεχνίτη, φτιαγμένο με λεπτότητα και ακρίβεια, με ψηφίδες πολύ μικρότερες από αυτές που χρησιμοποιήθηκαν για το υπόλοιπο έργο. Το ψηφιδωτό φέρει μοτίβο στροβίλου[1] που αποτελείται από διαφόρων χρωμάτων και μεγεθών τρίγωνα και στο κέντρο, μέσα σε μετάλλιο, η κεφαλή της Μέδουσας με ζεύγος πτερών κοντά στο μέτωπο και φίδια στα μαλλιά της. Η παράσταση περιβάλλεται από ταινία με πλοχμό. Στις γωνίες του τετραγώνου, γύρω από την παράσταση, τέσσερα μεγάλα φύλλα κισσού μέσα σε πλαίσιο με κόσμημα μεγαλύτερου πλοχμού.

Παρατηρώντας κάποιος καλύτερα το πρόσωπο της Μέδουσας διαπιστώνει ότι δεν είναι καθόλου ακίνδυνο, αν προσέξει τα φίδια που ξεφυτρώνουν μέσα από τα μαλλιά. Αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί στην εξιστόρηση της τραγικής της ιστορίας.

Η Μέδουσα, ήταν η μόνη θνητή από τις τρεις Γοργόνες, θυγατέρες των θαλάσσιων θεών Φόρκυος και Κητούς (οι άλλες δύο αδελφές της ήταν η Σθενώ και η Ευρυάλη). Σύμφωνα με το μύθο ήταν ιέρεια της Αθηνάς και συνευρέθηκε στο ιερό της θεάς με τον Ποσειδώνα, μεταμορφωμένο σε άλογο. Η Αθηνά, εξοργισμένη από την ιεροσυλία, μεταμόρφωσε τη Μέδουσα σε απεχθές τέρας, που αντί για μαλλιά είχε φίδια και τη δύναμη να απολιθώνει όποιον την κοιτούσε στο πρόσωπο. Το τέλος της ήταν θλιβερό: την αποκεφάλισε ο ήρωας Περσέας με την βοήθεια της Αθηνάς και αμέσως ξεπήδησαν από μέσα της τα τέκνα του Ποσειδώνα, ο Πήγασος το φτερωτό άλογο και ο γιγαντόσωμος πολεμιστής Χρυσάωρ. Οι δύο αθάνατες αδελφές της καταδίωξαν τον Περσέα, αλλά εκείνος σώθηκε χάρη στην επέμβαση της Αθηνάς. Το κεφάλι της Μέδουσας, το περίφημο Γοργόνειο, το παρέλαβε εν τέλει η θεά, ως ευχαριστήριο δώρο από τον Περσέα και το έθεσε ως έμβλημα στην αιγίδα της (ένα περιθωράκιο από το δέρμα της Χίμαιρας) και ως επίσημα στην ασπίδα της, όπως στο αγαλμάτιο της Αθηνάς του Βαρβακείου.

Τα  πρώτα Γοργόνεια που εμφανίζονται στην τέχνη των αρχαϊκών χρόνων έχουν τερατώδη χαρακτηριστικά που τονίζουν τη δαιμονική τους φύση: τεράστια μάτια, πλατιά μύτη, ανοικτό στόμα με κρεμασμένη έξω τη γλώσσα και επικίνδυνα δόντια. Όμως από τα κλασικά χρόνια και εξής τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά της μορφής τους αρχίζουν να υπερτερούν των δαιμονικών και το άσχημο ή τραβηγμένο στην υπερβολή τερατώδες πρόσωπό τους εξανθρωπίζεται τόσο, ώστε στο τέλος η Μέδουσα να μεταμορφωθεί σε μια ωραία, νέα γυναίκα. Το Γοργόνειο γίνεται πλέον πολύ όμορφο για να εμπνεύσει τον τρόμο. Ο συνδυασμός της όμορφης αλλά επικίνδυνης Μέδουσας γοήτευσε τους καλλιτέχνες και οδήγησε σε εμπνευσμένες αριστοτεχνικές δημιουργίες, όπως η Μέδουσα Strozzi και η Μέδουσα Rondanini, το αρχικό πρότυπο της οποίας έχει αποδοθεί, μεταξύ των άλλων, και στον περίφημο γλύπτη της κλασικής αρχαιότητας Φειδία.

[1] O στρόβιλος συντίθεται γεωμετρικά από τρίγωνα διαφόρων εναλλασσόμενων χρωμάτων και δημιουργεί μια οφθαλμαπάτη (trompe l’oeil): από μακριά δίνει την εντύπωση του βάθους και της κίνησης με ταχύτητα, μιας δίνης που στο κέντρο της είναι η κεφαλή της Μέδουσας.

Δρ Βάντα Παπαευθυμίου

Ενδεικτική βιβλιογραφία

LIMC IV, λ. Gorgones Romanae σ. 358, αρ. 176 [O. Paoletti]

Α. Θ. Φιλαδελφεύς, «Το Γοργόνειον», ΑΕ 1894 σ. 99-112, πίν. 4

Ε. Buschor, Medusa Rondanini (Stuttgart 1958), σ. 24, πίν. 30-1

K. Karoglou, Dangerous Beauty, Medusa in Classical Art (New York 2018