Μαρμάρινο προσωπείο Διονύσου

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 3072

Προέλευση: Βρέθηκε το 1888 κατά τις ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στον αρχαίο δήμο της Ικαρίας ή Ικάριον, τον σημερινό Διόνυσο Αττικής.

Διαστάσεις: Ύψος 44,2 εκ.

Χρονολόγηση: 530-520 π.Χ.

Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 13

Σώζονται το άνω τμήμα του κολοσσικού προσώπου και το κάτω δεξιό της γενειάδας, τα οποία είναι συγκολλημένα. Παχιές, κοχλιωτές απολήξεις βοστρύχων ελίσσονται αντιθετικά πάνω από το μέτωπο. Η μορφή έφερε μεταλλικό στεφάνι, όπως  υποδεικνύουν οι οπές στερέωσης πάνω από τις απολήξεις των βοστρύχων.

Το μαρμάρινο πρόσωπο, που χαρακτηρίζεται από έντονες ασυμμετρίες, ανήκε αρχικά στο αρχαϊκό καθιστό άγαλμα του Διονύσου ΕΑΜ Γ 3897, με το οποίο και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Σε δεύτερη φάση, μεταποιήθηκε σε προσωπείο για να αναρτηθεί σε κάποιον ξύλινο στύλο και να αποτελέσει ένα δεύτερο λατρευτικό άγαλμα στο ιερό στο Ικάριον[1], αφιερωμένο στον ίδιο θεό, με την υπόσταση όμως του Δενδρίτη. Ο Δενδρίτης Διόνυσος, θεός των δένδρων και των φυτών, είναι ο προστάτης των καλλιεργειών, ιδίως της αμπέλου.

Σύμφωνα με την ερμηνεία του καθηγητή Γιώργου Δεσπίνη, η μετατροπή του προσώπου σε προσωπείο του Διονύσου συσχετίζεται με την πτώση του μαρμάρινου στεγάστρου του αγάλματος, μάλλον στο δεύτερο μισό του 4^ου αιώνα π.Χ.[2], από την οποία προκλήθηκαν ζημιές στο πίσω μέρος της κεφαλής. Τότε απολαξεύτηκε η πίσω πλευρά της κεφαλής και προστέθηκε ένας μεγάλος οριζόντιος γόμφος ανάρτησης. Επίσης τοποθετήθηκαν νέες, ένθετες, κοχλιωτές απολήξεις βοστρύχων σε κυκλικές βαθύνσεις πάνω από το μέτωπο.

Πήλινα Διονυσιακά προσωπεία με λατρευτική ή αναθηματική χρήση απαντούν στην Βοιωτία και την Αττική ήδη από τα τέλη του 6^ου αιώνα π.Χ., ενώ αντίστοιχα μαρμάρινα είναι γνωστά από τους πρώιμους κλασικούς χρόνους, με παραδείγματα από τον Μαραθώνα, την Αρχαία Αγορά της Αθήνας και την Ακρόπολη. Στις παραστάσεις των λεγόμενων αγγείων των Ληναίων, που σχετίζονται με τα Λήναια, τα Ανθεστήρια ή άλλη Διονυσιακή γιορτή στην Αθήνα, το προσωπείο του θεού είναι προσαρτημένο σε δένδρο, πεσσό ή κίονα, συνήθως τυλιγμένο με ένδυμα. Δημιουργείται έτσι η εικόνα ενός ξοάνου που συμμετέχει σε λατρευτικές τελετές. Στην αρχαία γραμματεία αναφέρονται επίσης πρώιμα αρχαϊκά προσωπεία του Διονύσου από ξύλο ή γύψο που λατρεύονταν ως ξόανα.

[1] Το Ικάριον ήταν σύμφωνα με τον μύθο ο πρώτος τόπος άφιξης του Διονύσου στην Αττική και συνδέεται με την εισαγωγή της καλλιέργειας της αμπέλου και με τη γένεση της αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας. Ο τοπικός ήρωας Ικάριος φιλοξένησε εδώ τον Διόνυσο και διδάχθηκε από αυτόν την καλλιέργεια της αμπέλου και την οινοποιία. Από το Ικάριον καταγόταν ο Θέσπις, ο πρώτος τραγικός ποιητής, που ενέταξε στον διονυσιακό διθύραμβο τον πρώτο υποκριτή και τη χρήση του προσωπείου, θέτοντας έτσι τις βάσεις της αρχαίας τραγωδίας τον 6^ο αι. π.Χ.

[2] Τον 4^ο αιώνα π.Χ. μαρτυρούνται επισκευές και ανανεώσεις στο ιερό και στο λατρευτικό άγαλμα του Διονύσου στο Ικάριον (IG II² 2851). Η κεφαλή, ενδεχομένως και άλλα τμήματα του αγάλματος φαίνεται ότι αντικαταστάθηκαν ή επιδιορθώθηκαν.

Ευρυδίκη Λέκα

Δρ Αρχαιολόγος

Βιβλιογραφία (με χρονολογική σειρά).

C.D. Buck, Discoveries in the Attic Deme of Ikaria, 1888. VIII. Sculptures, AJA 5 (1889) σελ. 461-477.

W. Wrede, Der Maskengott, AM 53 (1928) σελ. 66-95.

D. Willers, Zu den Anfängen der archaistischen Plastik in Griechenland (Berlin 1975) σελ. 33-47.

I. Bald Romano, The Archaic Statue of Dionysos from Ikarion, Hesperia 51 (1982) σελ. 398-409.

F. Frontisi-Ducroux, Le dieu-masque. Une figure du Dionysos d’Athènes (Paris 1991)

Ο. Τζάχου-Αλεξανδρή, Απεικονίσεις των Ανθεστηρίων και ο χους της Οδού Πειραιώς του ζωγράφου της Ερέτριας, στον τόμο: J. Oakley – W. D. E. Coulson – O. Palagia (επιμ.), Athenian Potters and Painters (Oxford 1997) σελ. 473-490.

S. Schmidt, Rhetorische Bilder auf attischen Vasen. Visuelle Kommunikation im 5. Jhd v. Chr. (Berlin 2005) σελ. 184-186.

G. Despinis, Neues zu der spätarchaischen Statue des Dionysos aus Ikaria, AM 122 (2007) σελ. 103-137.

Γ. Δεσπίνης – Ν. Καλτσάς (επιμ.), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Κατάλογος γλυπτών, Ι.1. Γλυπτά των αρχαϊκών χρόνων από τον 7^ο αιώνα έως το 480 π.Χ. (Αθήνα 2014) σελ. 221-223, αρ. Ι.1. 198, εικ. 706-709 (Γ. Δεσπίνης).