Ο Κρατήρας των Πολεμιστών

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 1426

Προέλευση: Οικία του «Κρατήρα των Πολεμιστών», Ακρόπολη Μυκηνών

Διαστάσεις: ύψος 42 εκ., διάμετρος χείλους 50 εκ.

Χρονολόγηση: 12^ος αι. π.Χ.

Χώρος έκθεσης: Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, Aίθουσα 4, Προθήκη Μ19.

Στέκεται στην άκρη της παράστασης στη μία όψη του κρατήρα, μισοκρυμμένη από τη μεγάλη διπλή λαβή. Όταν κοιτάζει κανείς το αγγείο μετωπικά, μπορεί να μην την προσέξει, έτσι όπως τραβούν την προσοχή οι οπλίτες που αναχωρούν για μια πολεμική εκστρατεία. Έτσι θα στεκόταν και στην πραγματικότητα εκείνη, στην άκρη του χωριού ή στην πόρτα του σπιτιού της, και θα αποχαιρετούσε τους πολεμιστές που φεύγουν. Στο πρόσωπό της ενσαρκώνεται το άγχος του αποχωρισμού που ελπίζει να είναι προσωρινός, η θλίψη του αποχαιρετισμού, η αγωνία για την τύχη των παλικαριών. Ανάμεσά τους θα ήταν ίσως τα παιδιά της, ο άντρας της, τα αδέλφια της[1].

Ο λεγόμενος Κρατήρας των Πολεμιστών εντοπίστηκε σε θραύσματα από τον Heinrich Schliemann το 1876 μέσα στην ακρόπολη των Μυκηνών, σε μια οικία που ονομάστηκε «Οικία του Κρατήρα των Πολεμιστών» και βρισκόταν αμέσως νότια του ταφικού κύκλου Α. Το αγγείο αποτελούσε μέρος της συμποσιακής σκευής της οικίας ή σήμα κάποιας ταφής[2] που έγινε στα μετανακτορικά χρόνια μετά την εγκατάλειψη του κτιρίου, δεδομένης της καλής διατήρησης του κρατήρα και του μεγάλου μεγέθους του.

Ο Κρατήρας των Πολεμιστών συνιστά μια σπάνια περίπτωση όπου οι δύο όψεις ενός μυκηναϊκού αγγείου παρουσιάζουν δύο χρονικά διαδοχικές σκηνές που αφηγούνται μια πολεμική ιστορία. Στη μία  βλέπουμε τους στρατιώτες να βαδίζουν με πλήρη εξάρτυση, ενώ στη δεύτερη έχουν ήδη φτάσει στο πεδίο της μάχης και επιτίθενται υψώνοντας συντονισμένα τα δόρατά τους. Η γυναίκα στην πρώτη σκηνή φοράει ποδήρες ένδυμα, κάλυμμα στο κεφάλι, και υψώνει τα χέρια της: αποχαιρετά, προσεύχεται, ευλογεί. Μπορεί να βρίσκεται στο περιθώριο της παράστασης, ωστόσο η θέση της είναι ουσιαστικά σημαντική. Ορίζει την αρχή της αφήγησης στον χώρο και τον χρόνο, το σημείο από όπου ξεκινούν οι πολεμιστές, αλλά κι εκεί όπου θέλουν να γυρίσουν. Η γυναίκα αυτή προσωποποιεί την οικογένεια, το σπίτι, την πατρίδα.

Στη μυκηναϊκή τέχνη είναι σπάνιες οι σκηνές αποχωρισμού[3] και επί το πλείστον απουσιάζουν οι παραστάσεις που αποδίδουν έντονα ανθρώπινα συναισθήματα[4]. Ο αγγειογράφος του κρατήρα[5], ο επονομαζόμενος «Ζωγράφος της Στήλης», πρωτοπορεί εδώ, όχι μόνο στην αφηγηματικότητα και την άριστη αξιοποίηση της πολυχρωμίας, αλλά και στην εισαγωγή μιας συναισθηματικής διάστασης στο έργο του, υπερβαίνοντας τη σχηματοποίηση της τέχνης της εποχής του.

[1] Ίσως είναι μια ιέρεια που ευλογεί την αναχώρηση ή μια απλή γυναίκα, χωρίς επίσημο αξίωμα. Είναι ασφαλώς η Μάνα, η Σύζυγος, η Αδελφή, εκείνη που αργότερα οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς θα ονομάσουν Εκάβη, Ανδρομάχη, Αντιγόνη. Δεν είναι τυχαίο ότι η περιφημότερη σκηνή της Ιλιάδας κατά τον Ι.Θ. Κακριδή είναι η «Ἕκτορος και Ἀνδρομάχης ὁμιλία» στη ραψωδία Ζ. Σε αυτή τη δύσκολη στιγμή του αποχωρισμού η Ανδρομάχη λέει στον Έκτορα «Ἕκτορ, ἀτὰρ σύ μοί ἐσσι πατὴρ καὶ πότνια μήτηρ ἠδὲ κασίγνητος, σὺ δέ μοι θαλερὸς παρακοίτης» (Ιλ. Ζ 429-430) – Εσύ μονάχα είσαι για μένα τώρα, Έκτορα, και πατέρας και μητέρα σεβαστή κι αδελφός και τρυφερός μου άντρας (μτφ. Α. Παπαγιάννη, Ν. Σηφάκι). Κι ο κορυφαίος ήρωας της απαντά πώς δεν λυπάται τόσο για τις συμφορές που πρόκειται να βρουν τους Τρώες, την Εκάβη, τον Πρίαμο, τα αδέλφια του, όσο για την ίδια: «ὅσσον σεῦ, ὅτε κέν τις Ἀχαιῶν χαλκοχιτώνων δακρυόεσσαν ἄγηται, ἐλεύθερον ἦμαρ ἀπούρας» (Ιλ. Ζ 454-455)  -όσο λυπάμαι σένα, αγαπημένη μου, όταν κανείς χαλκωπλισμένος Αχαιός σκλάβα του σε τραβήξει, καθώς εσύ θα κλαις με μαύρο δάκρυ (μτφ. Α. Παπαγιάννη, Ν. Σηφάκι). Ο ένας για τον άλλον είναι επάνω από την οικογένεια.

[2] Η σήμανση των τάφων με αγγεία δεν είναι άγνωστη στον μυκηναϊκό κόσμο, ιδίως μετά τον 12^ο αι. π.Χ., αν και ως φαίνεται δεν αποτέλεσε ποτέ κοινή πρακτική.

[3] Σπάνιες σκηνές αναχώρησης περιλαμβάνονται στην τοιχογραφία της Νηοπομπής από το Ακρωτήρι της Θήρας, αλλά και σε ένα χρυσό δακτυλίδι [Έκθεμα του Μήνα- Ιανουάριος 2018 – https://www.namuseum.gr/monthly_artefact/o-apochorismos-ton-eroteymenon-2/] από την Τίρυνθα που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. ευρ. Π 6209, Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, Αίθουσα 4, προθήκη Μ28), όπου αποδίδεται αναχώρηση ή άφιξη με πλοίο και ενδεχομένως αποχαιρετισμός ή επανένωση ζεύγους. Στους ιστορικούς χρόνους το θέμα θα εμπνεύσει αριστουργήματα όπως η ερυθρόμορφη πελίκη του Αίσωνα που παριστάνει την αναχώρηση του Θησέα [Έκθεμα του μήνα – Φεβρουάριος 2016 – https://www.namuseum.gr/monthly_artefact/to-kateyodio/]

[4] Με εξαίρεση την εικονογραφία του ταφικού θρήνου και την έκφραση σεβασμού σε κοσμικές και θρησκευτικές σκηνές, είναι εξαιρετικά σπάνιες οι περιπτώσεις που εκφράζονται σαφώς και με ένταση άλλα ανθρώπινα συναισθήματα. Μεταξύ των εξαιρέσεων το ελεφάντινο σύμπλεγμα [Έκθεμα του Μήνα – Ιούνιος 2017 – https://www.namuseum.gr/monthly_artefact/scheseis-storgis/] από τις Μυκήνες, που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, Αίθουσα 4, προθήκη M18, Π7711), όπου τα τρία πρόσωπα συνδέονται με μια σχέση στοργής.

[5] Ο καλλιτέχνης του μεγάλου κρατήρα είναι ένας από τους τελευταίους σπουδαίους αγγειογράφους που εργάστηκαν στις Μυκήνες. Υπήρξε «δίγλωσσος» καλλιτέχνης, αφού o ίδιος διακόσμησε και την περίφημη λίθινη στήλη από τις Μυκήνες, χρησιμοποιώντας την τεχνική της νωπογραφίας σε κονίαμα. Ο λεγόμενος «Ζωγράφος της Στήλης» έζησε και δημιούργησε στη μετανακτορική μυκηναϊκή περίοδο, μια εποχή που τα μεγάλα ανάκτορα είχαν δεχθεί σοβαρά πλήγματα και τέχνες όπως η τοιχογραφία θεωρείται ότι είχαν παρακμάσει. Ίσως υπήρξε λοιπόν ο τελευταίος μυκηναίος τοιχογράφος.

Δρ Βασιλική Πλιάτσικα

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Schliemann, H. Mykenae, Leipzig, 1878, σελ. 153 Nr. 213, σελ. 161 Nr 214.

Wace, A., Mycenae, An Archaeological History and Guide, Princeton 1949, pl. 82 a,b.

Vermeule E., Karageorghis V., Mycenaean Pictorial Vase Painting, Cambridge 1982, σελ. 130-132, XI.42.

Sakellarakis, J.The Pictorial Style in the National Archaeological Museum at Athens, Athens 1992, Νο. 32, σελ. 36-37.

Steele L., “Women in Mycenaean Pictorial Vase Painting” στοE. Rystedt and B. Wells (eds), Pictorial Pursuits. Figurative Painting on Mycenaean and Geometric Pottery, Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae 4^o, LIII, Stockholm 1996, σελ. 147-155.

Crouwel, J., “Mycenaean Pictorial Pottery – Links with Wall-painting?” στο A. Vlachopoulos (ed.), Χρωστήρες. Paintbrushes. Wall-painting and Vase-painting of the second millennium BC in dialogue, Athens 2018, 98-99.