Χάλκινο ενεπίγραφο ειδώλιο ταύρου

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, αρ. Χ 10552

Προέλευση: Ιερό των Καβίρων στη Θήβα

Διαστάσεις: Ύψ. 5,16 εκ. μήκ. 9,8 εκ.

Χρονολόγηση:  Περ. 550-500 π.X.

Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 36, Προθήκη 12,  αρ. 19.

Στο ειδώλιο του ταύρου αποδίδονται με πλαστικότητα ο βαρύς κορμός και τα ανατομικά χαρακτηριστικά του ζώου. Στη δεξιά πλευρά του κορμού είναι χαραγμένο, σε βοιωτικό αλφάβητο, το θηλυκό όνομα (XΣENYΛIΣ). Στην αριστερή πλευρά του κορμού, εγχάρακτη επιγραφή δηλώνει (TOIΠAIΔI). Σύμφωνα με τις επιγραφές, η Xσενυλίς αφιέρωσε το ειδώλιο στον Παίδα, ενώ σωζόμενα ίχνη γραμμάτων κάτω από την επιγραφή δηλώνουν ότι αρχικά ο εύρωστος ταύρος είχε ανατεθεί στον Kάβιρο (ΚΑΒΙΡΟ) αλλά κάποια στιγμή η ανάθεση άλλαξε υπέρ του Παιδιού.

Ο σφριγηλός ταύρος συγκαταλέγεται στην κυρίαρχη κατηγορία των πολυάριθμων ζωόμορφων ειδωλίων, μπρούντζινων και μολύβδινων, που βρέθηκαν στο Ιερό των Καβίρων στη Θήβα[1] και χρονολογούνται από το 10ο αι. έως και τον ύστερο 6ο αι. π.Χ. Αποτελούσαν προσφορές των πιστών στις θεότητες που λατρεύονταν εκεί. Πολλά από αυτά φέρουν χαραγμένες στον κορμό τους επιγραφές, που δηλώνουν ότι άλλοτε προσφέρονταν στον Κάβιρο, άλλοτε στο Παιδί ή και στους δύο, συχνά δε, αναφέρεται το όνομα του άνδρα αναθέτη (σπανίζει η γυναικεία ανάθεση όπως αυτή του ταύρου Χ 10552).

Ποιοι ήταν όμως οι αποδέκτες των μετάλλινων αφιερωματικών ταύρων;

Δαίμονες ή θεότητες ανατολικής προέλευσης (φοινικικής ή μικρασιατικής ή σημιτικής), με όνομα που σημασιολογικά δηλώνει τους «δυνατούς» ή «μεγάλους» θεούς, οι Κάβιροι στέγαζαν τη λατρεία τους στα ιερά της Σαμοθράκης, της Λήμνου και της Θήβας, αλλά και σε άλλα λιγότερο γνωστά. Η λατρεία τους[2] πάντοτε περιελάμβανε μυστηριακές ιερουργίες, οι οποίες πρέπει να είχαν πρωταρχικό σκοπό την ευφορία των καρπών, την ευόδωση της συγκομιδής, την ενίσχυση της παντοειδούς γονιμότητας και της ευγονίας. Oι μύστες αντλούσαν δύναμη συμμετέχοντας σε αυτές. Στο θηβαϊκό Καβίριο[3], γνωρίζουμε ότι λατρεύονταν ο Kάβιρος και το θεϊκό Παιδί, τόσο από τα ποικίλα αναθήματα που αναφέρουν τις δύο θεότητες όσο και από την εικονογραφία των καβιρικών τελετουργικών αγγείων που εμφανίζεται στο τέλος του 5ου αι. π.Χ.

Στο θραύσμα ενός καβιρικού σκύφου του τέλους του 5ου αι. π.Χ., το οποίο εκτίθεται στο μουσείο μας απεικονίζεται και ονοματίζεται η ώριμη/νεανική φύση του θεϊκού δίπτυχου της τοπικής λατρείας: ο Κάβιρος με τη μορφή γενειοφόρου και κισσοστεφούς θεού ξαπλωμένου με κάνθαρο στο χέρι σαν άλλος Διόνυσος και ο θεϊκός Παις να αντλεί κρασί για τον Πατέρα του με οινοχόη από έναν κρατήρα.  Η παράσταση αυτή, πολύτιμη για την κατανόηση της σχέσης Καβίρου-Παιδιού, έχει συσχετιστεί με την πρακτική που ακολουθούσαν οι νέοι στα συμπόσια να οινοχοούν για τους ενήλικες και έχει υποστηριχτεί, ότι στην εικόνα του Παιδιού που υπηρετεί τον Κάβιρο, ενδεχομένως αντικατοπτρίζεται η εικόνα των παίδων που προσέρχονταν για μύηση στο ιερό.

Τα πλούσια ευρήματα από τις ανασκαφές στο Ιερό έχουν οδηγήσει στην ερμηνευτική άποψη ότι στο θηβαϊκό Καβίριο πραγματοποιούνταν διαβατήριες τελετές, δηλαδή μυητικές ιεροπραξίες που σηματοδοτούσαν το πέρασμα των αγοριών από την παιδική στην εφηβική ηλικία και από αυτήν στη ζωή του ενήλικα. Έτσι, εκτός από τα προσφερόμενα στον Κάβιρο και στον Παίδα ταυρόσχημα ειδώλια, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μια άλλη κατηγορία αναθημάτων προς στο θεϊκό Παιδί: κουδουνίστρες, στρόβιλοι (σβούρες) και αστράγαλοι (κότσια από αρθρώσεις ποδιών προβάτων), δηλαδή απλά παιχνίδια ή ομοιώματα αυτών, πήλινα, μπρούντζινα ή μολύβδινα  που χρονολογούνται τα περισσότερα τον 5ο αι. μέχρι και τον ύστερο 4ο αι. π.Χ. Πρόκειται για αναθήματα, τα οποία θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τις τελετουργίες μετάβασης, καθώς γνωρίζουμε ότι κατά την ενηλικίωσή τους οι νέοι αφιέρωναν στα Ιερά αντικείμενα που συνδέονταν με την προγενέστερη παιδική ηλικία και ιδιαίτερα τα παιχνίδια τους.

Ο Παις, ο θεϊκός γιος με τη νεανική φύση, αποδέχεται τη μύηση των θνητών και θέτει υπό την προστασία του το μυητικό πέρασμα των παίδων στην εφηβεία και από εκεί στην ενηλικίωση. Και μεταβαίνοντας από το θεϊκό στο κοσμικό επίπεδο, ο νέος εκπαιδεύεται, ολοκληρώνεται στο σώμα και στην ψυχή, μετατρέπεται σε ώριμο πολίτη και οπλίτη που φέρει τα όπλα του και υπερασπίζεται την πόλη του.

[1] Η θέση του θηβαϊκού Καβιρίου αναφέρεται στον Παυσανία (ΙΧ, 25, 5).Τα λείψανα του Ιερού βρίσκονται οκτώ περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Θήβας. Στην αρχαιότητα το Ιερό δεν ήταν ορατό από μακριά, επειδή χανόταν η εικόνα του μέσα ένα φυσικό βαθούλωμα ανάμεσα σε χωματόλοφους. Μέρος των κινητών ευρημάτων βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ τα υπόλοιπα  είναι στη Θήβα.

[2] Στη Σαμοθράκη, οι Κάβιροι – «Μεγάλοι Θεοί» προστάτευαν τα θαλάσσια ταξίδια και τους ναυτικούς.  Στη Λήμνο, γιοι της τοπικής θεάς Καβειρούς και του Ηφαίστου, ήταν μεταλλουργοί σαν τον πατέρα τους τον θεό της φωτιάς και των μετάλλων, αλλά και προστάτες της ναυσιπλοΐας. Σταδιακά η μυστηριακή λατρεία των Καβίρων εξαπλώθηκε σε πολλούς τόπους της αρχαιότητας.

[3] Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Παυσανία (ΙΧ, 25, 6): «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω»). Αλλά και η «καβιραία Δήμητρα» έπαιξε σημαντικό ρόλο ως εισηγήτρια των μυστικών τελετών. Ο Παυσανίας (ΙΧ, 25,6-7) αναφέρει ότι η Δήμητρα εμπιστεύτηκε μυστική παρακαταθήκη στον Προμηθέα και τον γιο του Αιτναίο στην πόλη των κατοίκων Καβίρων κοντά στη Θήβα και ότι οι μυστικές ιεροπραξίες ήταν δώρο της Δήμητρας στους καβιραίους κατοίκους.

Επίσης, για την ιερότητα του χώρου, ο Παυσανίας παραθέτει  (ΙΧ,25, 8-10): «Την οργή των Καβ[ε]ίρων οι άνθρωποι δεν μπορούν να την αποφύγουν…

Κι όταν ο Αλέξανδρος είχε νικήσει και κάψει τη Θήβα και τη Θηβαΐδα ολόκληρη, οι μακεδόνες οπλίτες που μπήκαν στο ιερό των Καβ[ε]ίρων, βρισκόμενο και αυτό σε γη εχθρική, καταστράφηκαν με κεραυνούς και αστραπές από τον ουρανό. Τόσο άγιο ήταν το ιερό τούτο από την αρχή».

Σαπφώ Αθανασοπούλου

Βασική Bιβλιογραφία

Ειδώλιο ταύρου Χ 10552 βλ.:

Β. Schmaltz, Metallfiguren aus dem Kabirenheiligtum bei Theben. Die Statuetten aus Bronze und Blei, Berlin, 1980, 81-82, αρ.333 (ομάδα 27), πιν.18.

 Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (eds), Bulls: Image and Cult in the Ancient Mediterranean, Catalogue of the exhibition, Μuseu d’ Història de la Ciutat de Barcelona, 14.11.02-6.03.2003, Hellenic Ministry of Culture, 187, αρ.108 (R. Proskynitopoulou).

Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (επιμ.), Ο Ταύρος στον μεσογειακό κόσμο. Μύθοι και Λατρείες, Κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 19.03-07.06.2003, ΥΠΠΟ,  188, αρ. 108 (Ρ. Προσκυνητοπούλου).

Inscriptiones Graecae VII, 3579A.B (Boeotia, Thebae).

Σχετικά με το  θηβαϊκό Καβίριο (τοπογραφία και οικοδομική εξέλιξη):

W. Heyder και Al., Mallwitz, Die Bauten im Kabiren-heiligtum bei Theben. Band II, Berlin 1978.

Νικ. Δ. Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά,  ΙΧ, 25, 5-10,  εκδ. Εκδοτική Αθηνών 1981.

Σχετικά με τα μετάλλινα ζωόμορφα ειδώλια, τις ποικίλες κατηγορίες προσφορών, τις λατρευτικές πρακτικές, τις διαβατήριες τελετές και τη χρήση των καβιρικών τελετουργικών αγγείων βλ.:

Χρ. Αβρονιδάκη, Ο ζωγράφος του Άργου. Συμβολή στην έρευνα της βοιωτικής ερυθρόμορφης κεραμικής στο β΄μισό του 5ου αιώνα π.Χ., Αθήνα ΥΠΠ0-ΤΑΠΑ 2007, 98-100, 101 σημ. 553,554, 102-114.

K.-P. Bilias, Hiaros Kabiro. Die beschriften Stiervotive aus Metall im Kabirion von Theben. Masterstudiengang Klassische Archäologie, Freie Universität Berlin, 2022.

Μ. Doumas, ‘’The Sanctuary of the Cabeiri‘’ στο Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (eds), Bulls: Image and Cult in the Ancient Mediterranean, Catalogue of the exhibition, Μuseu d’ Història de la Ciutat de Barcelona, 14.11.02-6.03.2003, Hellenic Ministry of Culture, 138-141.

Μ. Doumas, Rites d’initiation au Cabirion de Thèbes, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών.  Γ’ α΄, Αθήνα 2000, 274-389.

Α. Λεμπέση, Τα μετάλλινα ζώδια του Θηβαϊκού Καβιρίου,  ΑΕ 1992, 1-19.

Α. Schachter, The Theban Kabiroi, στο Μichael B. Cosmopoulos (ed.) Greek Mysteries: The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults, London 2003, 114-142.